Äîêóìåíò âçÿò èç êýøà ïîèñêîâîé ìàøèíû. Àäðåñ îðèãèíàëüíîãî äîêóìåíòà : http://www.hist.msu.ru/Labs/UkrBel/bortnik.pdf
Äàòà èçìåíåíèÿ: Thu Mar 11 19:47:54 2010
Äàòà èíäåêñèðîâàíèÿ: Tue Oct 2 04:25:07 2012
Êîäèðîâêà:

Odrod zenie i Refor macja w Polsce, LI 20 07 PL ISSN 0 029 8514

Igor Bor tnik (Misk)

Problem tolerancji w prawoslawnej myli teologicznej i spoleczno politycznej w R zeczpospolitej dr ugiej polow y X V I i pier wszej polow y X V II wieku
Rozpatr y wanie problemu tolerancji w nowo ytnej myli teolog icznej i spoleczno polit ycznej R zecz y pospolitej ma dl ug tradycj. Jedna k a na li za oceny tego zjaw iska przez ideologÑw relig ii prawoslaw nej nie spotka la si z odpow iednim za interesowa niem histor ykÑw. W X I X i na pocztk u X X w iek u stosunek prawoslaw nych do idei tolera ncji por usza no w pracach rosy jsk ich i polsk ich histor ykÑw w z w i zk u z bada nia mi histor ii relig ijnej ora z polit ycznej R zeczpospolitej w ra mach ogÑlnej ana li z y nowo ytnych polemik relig ijnych. Badania prowadzone w t y m okresie mia l y do subiekt y w ny cha ra kter; a na ich konk luzje znaczny w pl yw wyw iera l y relig ijne i spoleczno polit yczne pogldy autorÑw. W opracowaniach histor ykÑw rosy jsk ich: A leksandra A rcha ngelsk iego, Nikolaja Bedr yck iego, Kansta ntina Charlampowicza, lar yjona Czistowicza, Filareta (Gumilowsk iego), Sciapa na Gol ubewa, icha ila Koja low icza, mitr. Ma ka r ija, Aleksa ndra Milow idowa, A fanasija Osisk iego, P. Podw ysock iego, Sergeja Wilisk iego, W ladimira Zaw itniew icza, Platona ukow icza, szczegÑlnie podkrelano zaanga owanie si ideologÑw prawoslaw nych w obron nieska zitelnoci w ia r y, pomijajc jednoczenie gloszon przez nich nietolera ncj wyznaniow i sk upiajc si na nienaw ici w yznaniowej rz y msk ich katolikÑw i unitÑw1. GlÑw ny m osi gniciem histor ykÑw rosy jsk ich
A. S. A rchangelskij, Ocerk i i z istor ii zapadno r usskoj literat ur y XV IXV II ww. Bor'ba s katolicestvom i zapadnor usskaja literat ura konca XV I -- per voj polov iny XV II ww., Mosk va 1888; N. Bedr ick ij, Literat ur naja polemika pravoslavnych s protestantami v jugo zapadnoj Rusi v XV I i XV II vv., ,, Minsk ije epa rchia l'nye vedomost i", 1888, 1, s. 118; 2, s. 44 55; 5, s. 120 135; 10, s. 249 264; 11, s. 267276; 12, s. 302 307; 13, s. 323 333; 14, s. 358 369; 15, s. 385 395; 18, s. 466 476; 19, s. 483 497; 20, s. 518 524; 21, s. 554 561; 23, s. 610 617; 1889, 1, s. 112; 2, s. 4754; 3, s. 77 82; K. Cha rla mpov ic, Zapadnor ussk ija pravoslavny ja skoly XV I i nacala XV II veka, otnosenie ich k inoslavnym, religioznoe obucenie v nich i zaslugi ich v dele zasc ity pravoslavnoj ver y i cerkv i , K a z a n' 1898; I. A . Cisto vic, Ocerk istor ii zapadno r usskoj cerkv i , c. 12, SPb 1882 1884; Fi la ret (Gumi ljowsk ij), Obzor r usskoj literat ur y, k n. 12: (8621863), SPb 1884; S. Golubev, Kievsk ij mitropolit Petr Mogila i ego spodv i nik i , t. 12, K iev 1883 1898; M. O. Koja lov ic, Litovskaja cerkovnaja unija , t. 1, SPb 1859; Id., Ob otnosenijach zapadno r ussk ich pravoslavnych k litovsko r ussk im protestantam vo vremena unii , ,,Chr isia nskoje ctenije", 2, 1860, s. 225 256; Ma ka r ij,
1

OiRwP_t-51_wer0.indd 151 OiRwP_t-51_wer0.indd 151

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

152

IGOR BOR T N IK

jest w yda nie i reedycja znacznej liczby prac polemicznych z badanego okresu2. W ut worach polsk ich badacz y X I X i pocztk u X X w iek u: Juliusza Ba r tszew icza, Edwa rda Likowsk iego, A ntoniego P rochask i -- w przeciwstaw ieniu do rosy jsk iej tradycji histor iog ra ficznej -- z w raca no szczegÑln uwag na przejaw y nietolera ncji w ideolog ii i pra kt yce spolecznej Kociola prawoslaw nego. Tez y o ucisk u prawoslaw ia w okresie zaw ierania i utr wa lania postanow ie unii brzesk iej ocenia no ja ko nieodpowiadajce rzecz y w istoci i podyktowane w ylcznie nienaw ici wobec unii i katolicyzmu ora z potrzeb oslony wlasnych represy jnych dzia la wobec przeciw nikÑw relig ijnych3. Podobna postawa cechowa la rÑw nie prace ukra isk iego histor yka unick iego dr ug iej polow y X I X w iek u Julia na Pelesza4. Nieco odmienne stanow isko zaprezentowa l Aleksa nder Br Ýckner, ktÑr y w swoim a r t yk ule przedstaw iajcy m przegld polemik i unicko prawoslaw nej w X V II w iek u st w ierdzil dominacj nienaw ici w yzna niowej z obu stron5. Podobne sta now isko zajmuje ukra isk i badacz unii brzesk iej K. Studzisk i6. W badaniach histor ykÑw polsk ich okresu midz y wojennego znacznemu poglbieniu ulegla a na li za dzia lalnoci Kociola prawoslaw nego w R zeczpospolitej. Myl prawoslaw na byla przedmiotem roz wa a KaIstor ija r usskoj cerkv i , t. 9: (Per iod ra zdelenija r usskoj cerkv i na dve mitropolii ), k n. 4: (Istor ija zapadno r usskoj ili litovskoj mitropolii ), SPb 1879; A . I. Mi lov idov, Staropecatnye slavjano r ussk ie i zdanija, vysedsie i z zapadno r ussk ich tipografi j XV IXV II ww., Vi lno 1908; A. S. Osinsk ij, Meletij Smotr ick ij, archiepiskop Polock ij, K iev 1912; P. Podv ysock ij, Zapadno r ussk ie polemiceskk ie soc inenija po voprosu o vosstanovlenii pravoslavnoj hierarchii v Zapadnij Rusi v 1620 g., Mohylew 1915; S. G. Vi l insk ij, Poslanija staca Ar temija , Odessa 1906; V. Z. Zav it nev ic, Palinodija Zach ar ii Kopysten skago i eja mesto v istor ii zapadno r usskoj polemik i XV I i XV II ww., Va rsava 1883; P. ukov ic, Sejmovaja bor'ba pravoslavnogo zapadno r usskogo dvorjan stva s cerkovnoj uniej (do 1609 goda), SPb 1901; Id., Sejmovaja bor'ba pravoslavnogo zapadno r usskogo dvorjan stva s cerkovnoj uniej (s 1609 goda), v y p. 1 6, SPb 1903 1912. 2 Ak ty, otnosjasc iesja k istor ii Ju noj i Zapadnoj Rossii, sobrannye i i zdavaemye Archeograficeskoju Kommissieju (da lej: Ak tyJZR ), t. 2, SPb 1865; Ak ty, otnosjasc iesja k istor ii Zapadnoj Rossii sobrannye i i zdavaemye Archeograficeskoju Kommissieju (da lej: AZR ), t. 4, SPb 1851; Archiv Jugo Zapadnoj Rossii (da lej: ArchivJZR ), c. 1, t. 7 8, c. 2, t. 9, K iev 1887 1914; Drevne r ussk ija polemicesk ija soc inenija protiv protestantov. II. Oblic itel'noe spisanie protiv ucenija protestantov po dv um spiskam XV I i XV II v., ,,Ctenija v Imperatorskom obscest ve istor i i i drev nostej Rossijsk ich pr i Moskovskom Universitete" (da lej: CIOi DR), 2, 1879; S. Golubev, Kievsk ij mitropolit Petr Mogila i ego spodv i nik i , t. 12: (Pr iloenija), K iev 1883 1898; Oblic itel'nye spisanija protiv idov i latinjan po r ukopisi Imperatorskoj publicnoj bibliotek i 1580 goda , CIOi DR, 1, 1879; Russkaja istor iceskaja biblioteka (da lej: RIB ), t. 4, 7 19, SPb 1878 1903; Ska zanija knja zja Kurbskago, red. N. Ust r ja lov, SPb 1868. 3 J. Ba r toszew icz, Szk ic d z iejÑw Kociola Rusk iego w Polsce, K ra kÑw 1880; E. Li kowsk i, Unia Br zeska , Pozna 1896; A . P rochaska, Z d z iejÑw Unii Br zesk iej, ,, Kwa r ta lni k Histo r yczny ", 10, 1896, s. 522 577. 4 J. Pelesz, Geschichte der Union der r uthenischen Kirche mit Rom von den Ältesten Zeiten bis auf die Gegenwar t, t. 12, Wien 1878 1880. 5 A. Br Ýckner, Spor y o uni w dawnej literat ur ze, ,, Kwa r ta lni k Histor yczny ", 10, 1896, s. 578 644. 6 K. St ud zi sk i ( K. St udy n'sk y j), Perestoroga. Rus'ky j pamjatnik pocatku XV II vika. Istor ycno literat ur na st udija , L' v iv 1895; Id., Polemic zne pismo Poc ieja. Ch arak ter ystyka i geneza , ,,Przeg ld powszechny ", 14, 1897, s. 371 394; Id., Polemicne pis'men stvo v r. 1608: S t udia , L' v iv 1911.

OiRwP_t-51_wer0.indd 152 OiRwP_t-51_wer0.indd 152

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

153

zimierza Chody nick iego, adeusza Grabowsk iego, Ka zimierza L ew ick iego, Konstantego Onoszko, Janusza Wolisk iego7. Dla ich prac t y powe jest inter pretowanie postaw stronnict wa prawoslaw nego z przelomu X V I i X V II w iek u ja ko na ogÑl nietolerancych, chocia histor ycy ci dostrzega li w nim r y wa li zacj nur tu nieprzejedna nego i ba rdziej umia rkowa nego, godzcego si na naw i za nie stosunkÑw ze z wolennika mi pojednania w Kociele katolick im. Sa m problem tolera ncji w obrbie prawoslaw nej literatur y polemicznej nie sta l si jedna k przedmiotem bezporednich za interesowa naukow ych, a jego badanie mia lo do pow ierzchow ny cha ra kter. Powojenna polska nauka histor yczna osi gnla znaczne sukcesy w bada niu zagadnienia tolerancji w myli teolog icznej i spolecznej R zeczpospolitej X V I i X V II w iek u, a le myl prawoslaw na praw ie ca lkow icie uszla uwag i badacz y. P roblemat yka z w i za na z dzia lalnoci Kociola prawoslaw nego tego okresu pozostawa la przez dl ug i czas w cieniu za interesowa histor ykÑw doby PR L u. Stosunek do tolera ncji w myli prawoslaw nej por usz yl W. Urban w z w i zk u z a na li z twÑrczoci Melecjusza Smotr yck iego8. Bada nia nad t y m zagadnieniem wznow iono dopiero w latach siedemdziesitych. Problematyk tolera ncji w myli prawoslaw nej por usza no w pracach: Ja nusza Bylisk iego, Ra fa la Deg iela, Jana Dzig ielewsk iego, Janusza Ekesa, L eszka Ja r misk iego, a ta k e Henr yka Wisnera, w z w i zk u z a na li z wa lk i sejmowej o rÑw noupraw nienie w yzna w czasach Zyg munta III ora z W ladyslawa I V. W pracach t ych przedstawiono stanow isko prawoslaw nego stronnict wa na sejmach i sejmikach ora z jego z w i zk i ze szlacht dysydenck9. Istotne znaczenie ma a nali za a rg umentacji praw nej w polemice prawoslaw nej pier wszej polow y X V II w iek u przeprowadzona w a r t yk ule Teresy Chy nczewsk iej Hennel, w ktÑr y m autorka por usza niektÑre wtk i problemu tolera ncji w yznaniowej w z w i zk u z badaniem genez y wiadomoci na rodowej szlacht y ukra isk iej i Kozacz yzny10. Zagadnienie polemik i prawoslaw nej na tle wa lk i stronnict wa prawoslaw nego z kontrrefor macj i uni rozpatr uje
7 K. Chody nick i, Kociol prawoslawny a r zec zpospolita Polska. Zar ys histor yc zny 1370 1632, Wa rsz awa 1934; T. Grabowsk i, Z d z iejÑw literat ur y unicko prawoslawnej w Polsce 1630 1700, Pozna 1922; K. L ew ick i, Ksie Kon stanty Ostrogsk i a unia br zeska 1596 r., LwÑw 1933; K. Onoszko, Nauka P iotra Mohily o koc iele i jego hierarchii , LwÑw 1931; J. Wol i sk i, Polska i kociÑl prawoslawny. Zar ys histor yc zny, LwÑw 1936. 8 W. Urba n, Konwersja Melecjusza Smotr yck iego polemisty dyz unick iego arcybisk upa polock iego w latach 1620 1627, K ra kÑw 1957. 9 J. Byl i sk i, Marc in Broniewsk i -- tr ybun szlachty wielkopolsk iej w c zasach Zygmunta III, Wroclaw 1994; R. Deg iel, P rotestanc i a prawoslawni. Patronat wyznaniowy Rad z iwillÑw bir ask ich nad cerkw prawoslawnw k sistwie sl uck im w XV II w., Wa rsz awa 20 0 0; J. Dzigielewsk i, O tolerancj dla zdominowanych . Polityka wyznaniowa Rzec zypospolitej w latach panowania W ladyslawa I V, Wa rsz awa 1986; J. Ekes, O pastwo zgody: Z d z iejÑw ideologii polityc znej w Polsce w latach 15871605, Wa rsz awa 1974; L . Ja r mi sk i, Bez uyc ia sily. Dz ialalno polityc zna protestantÑw w Rzec zypospolitej u schylk u XV I wiek u , Wa rsz awa 1992; H. Winer, RozrÑnieni w wier ze. Szk ice z d z iejÑw Rzec zypospolitej schylk u XV I i polowy XV II wiek u , Wa rsz awa 1982. 10 T. Chyczewska Hennel, ,,Do praw i pr zywilejÑw swoich dawnych". P rawo jako arg ument w polemice prawoslawnych w pier wszej polowie XV II w., w: Mid zy Wschodem a Zachodem Rzec zpospolita XV IXV II w., red. Id., Wa rsz awa 1993, s. 53 60; Id., wiadomo narodowa szlachty ukraisk iej i kozac zyzny od schylk u XV I do polowy XV II w., Wa rsz awa 1985.

OiRwP_t-51_wer0.indd 153 OiRwP_t-51_wer0.indd 153

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

154

IGOR BOR T N IK

w monog ra fii A ntoni Mironow icz, jedna k autor nie w yci ga w nioskÑw co do obecnoci w niej wtkÑw tolerancji lub nietolera ncji11. W ostatnich latach wzrasta za interesowanie postaw ek umeniczn w prawoslaw iu w z w i zk u z refleksj nad dzieja mi unii brzesk iej. Wa r to tu w y mieni prace Waclawa Hr y niew icza, Tomasza Kempy, Ma rka Melnyka12. Stosunek dzia lacz y prawoslaw nych X V I w iek u do protestantÑw w z w i zk u z projekta mi ireniczny mi ana li zowa li Ma r ia n Bendza, Tomasz Kempa, Wojciech Slaw isk i13. Genera lnie jedna k problem tolera ncji w myli prawoslaw nej rozpatr y wano w histor iog ra fii polsk iej w sposÑb frag mentar yczny, na ma rg inesie innych zagadnie. W pier wszej polow ie X X w iek u niektÑre aspekt y problemu tolerancji por usza no w pracach histor ykÑw ukra isk ich powiconych myli teolog icznej i spoleczno polit ycznej Ukra iny na przelomie X V I i X V II w iek u -- na le y tu w y mieni opracowania Michajl y Gr uszewsk iego, A leksandra Saw icza, Michajl y Wonia ka14. Za czasÑw sow ieck ich bada nia te kont y nuowa li Ja roslaw Isajew icz, Petro Ja remenko, Ma r y ja Kasz uba, Iwan Poslawsk i, Petro Zagajko15. Histor ycy ukra iscy prz y w i zy wa li w ielk ie
11 A. Mironow icz, KociÑl prawoslawny w d z iejach dawnej Rzec zypospolitej, Bia l ystok 20 01. 12 W. Hr y niew icz, Pr zeszlo zostawi Bogu , Opole 1995; Id., ,,Unia bez zniszczenia". Memor ial unijny metropolity piotra Mohyly (1644 45), ,, St udia i Dok ument y Ek umeniczne", 9, 1993, 1 (31), s. 21 30; T. Kempa, Konstanty Wasyl Ostrogsk i (ok . 1524/1525 1608). Wojewoda kijowski i marszalek z iemi Wolysk iej, Tor u 1997; Id., Unia i prawoslawie w Witebsk u w czasie r zdÑw bisk upich Jozafata Kuncewicza i po jego mczesk iej mierc i (do polowy XVII wiek u), w: Mid zy Wschodem a Zachodem. Etniczne, k ulturowe i religijne pogranicza Rzeczypospolitej w XVIXVII wiek u , t. 3, red. K. Mi k ulsk i, A . Zieli ska Now icka, Tor u 20 05, s. 134 154; Id., Unijne koncepcje Konstantego Wasyla Ostrogsk iego, w: Cz terech setlec ie zawarc ia Unii Br zesk iej 1596 1996. Mater ialy sesji naukowej zorgani zowanej w Tor uniu w dn. 2128.11.1996 r., red. S. A lexa ndrow icz, T. Kempa, Tor u 1998, s. 33 48; M. Melnyk, SpÑr o zbawienie. Zagadnienia soter iologicznew wietle prawoslawnych projek tÑw unijnych powstalych w Rzeczypospolitej (koniec XVI polowa XVII wiek u), Olszt y n 20 01. 13 M. Bend z a, Prawoslawno protestanck ie tendencje unijne w XV I wiek u ze szc zegÑlnym uwzgldnieniem terenu z iem Rzec zypospolitej, ,, Roczni k teolog iczny ", 25, 1983, 2, s. 179 194; T. Kempa, Prawoslawni a synod protestanck i w Tor uniu w 1599 rok u. U poc ztkÑw wspÑlpracy dyz unitÑw z dysydentami , ,, Zapisk i Histor yczne", 62, 1997, 1, s. 39 52; W. Slaw i sk i, P rojek ty polityc znej wspÑlpracy protestancko prawoslawnej i unii religijnej obu wyzna w wietle obrad tor usk iego synodu generalnego 1595 rok u i pÑniejszych planÑw brac i c zesk ich , w: Mid zy Wschodem a Zachodem. S t udia z d z iejÑw Rzec zypospolitej w epoce nowoytnej, red. J Staszewsk i, K. Mi k ulsk i, J. Duma sk i, t. 1, Tor u 20 02, s. 348 364. 14 M. Gr usevs' k ij, Istor ija U krajiny Rusy, t. 5 8, L' v iv 1905 1922; Id., Kul't ur no nac ional'ny j r uch na U kraini v XV IXV II v ic i , L' v iv 1919; Id., Z istor ii religijnoj dumk i na U kraini , L' v iv 1935; A . Sav ic, Nar ysy z istor ii k ul't ur nich r uchiv na V kraini ta Bilor usi v XV IXV II vv., Ky iv 1929; M. Voznja k, Istor ija ukrain'skoj literat ur y, t. 2: (Viky XV IXV III ), c. 1, L' v iv 1921. 15 I. N. Goleniscev Kut u z ov, Gumani zm u vostocnych slavjan (U kraina i Belor ussija), osk va 1963; J. D. Isaev ic, Bratstva ta ich rol' v rozvytk u ukrain'skoj k ult ur y XV IXV III stst., Ky iv 1966; P. K. Ja remenko, Ivan Visen s'ky j, Ky iv 1982; Meletij Smotr yc'ky j: yttja i tvorsist', Ky iv 1986; Id., "Perestroga" -- ukrain'sk ij antyuniats'k ij pamflet pocatk u XV II st., Ky iv 1963; Id., U krain s'ky j pis'mennik polemist Chr ystofor F ilalet i jogo ,,Apokr ysys", L' v iv 1964; M. V. K asuba, Z istor ii borot'by proty unii , Ky iv 1976; I. V. Paslavs' k ij, Z istor ii rozv itk u filosofs'kych idej na U kraini v k inc i XV I -- persij tretyni XV II st., Ky iv 1984; P. K. Zagajko, U krain'sk i pys'mennyky polemisty k incja XV I -- pocatk u XV II stst. V borot'bi proty Vatikanu i unii , Ky iv 1957.

OiRwP_t-51_wer0.indd 154 OiRwP_t-51_wer0.indd 154

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

155

znaczenie do prawoslaw nego r uchu brack iego przelomu X V I i X V II w ieku. Jego myl teolog iczn i polit yczn postrzegano ja ko rÑdlo ukra isk iego r uchu na rodowego. Wa lk stronnict wa prawoslaw nego w obronie praw w yznaniow ych przeciw katolicyzmow i i unii tra ktowano ja ko r uch obrony autonomii k ulturowej ludu ukra isk iego i ja ko rÑdlo ukra isk iej wiadomoci na rodowej. W histor iog rafii okresu sow ieck iego prawoslawny r uch brack i prezentowano ja ko nonik postpow ych idei filozoficznych i spoleczno polit ycznych, w t y m idei tolerancji relig ijnej. Dostrzegano nawet pa ra lele midz y r uchem refor macy jny m w Europie Zachodniej i r uchem brack im ora z w pl y w pier wszego na dr ug i. Jedna k problem tolerancji pozostawa l w t ych pracach jedny m z w ielu zagadnie, czsto tra ktowany m ma rg inesowo. We wspÑlczesnej ukra isk iej nauce histor ycznej problemat yka tolerancji relig ijnej w myli prawoslaw nej w R zeczpospolitej na przelomie X V I i X V II w iek u zosta la w sposÑb sy ntet yczny przedstaw iona w pracach Nata lii Ja kowenko, Wolody mira Lit w inowa, Wa ler ii Nicz yk, Iwana Paslawsk iego, Sergeja Plochija, Igora Szewczenk i, Ja roslaw y Stratij16, nie podjto w nich jedna k w ysilk u jej szczegÑlowej a na li z y. Wiele uwag i roz wojow i myli prawoslaw nej w dr ug iej polow ie X V I i pier wszej polow ie X V II w iek u powicano w powojennej histor iog ra fii ukra isk iej na emig racji, gdzie roz w ija no bada nia nad histor i Cerk w i prawoslaw nej na Ukra inie ora z polemik prawoslaw no unick, w z w i zk u z cz y m por uszano te problem tolera ncji relig ijnej. Cz tych opracowa jest zby t przesi knita emocja mi relig ijny mi i reprezentuje podejcie apologet yczne w stosunk u do prawoslaw ia17 lub unii18. NiektÑre aspekt y problemu tolerancji w myli prawoslaw nej pier wszej polow y X V II w iek u roz wa a ne s w pracach Franka Sysy na w z w i zk u z bada niem relacji prawoslaw no unick ich. Badacz szczegÑln uwag zw rÑcil na rol prz ywÑdcy prawoslaw nego stronnict wa szlacheck iego Ada ma K isiela19. W histor iog ra fii bia lor usk iej okresu sow ieck iego problem prawoslaw nej myli teolog icznej i polit ycznej byl por usza ny w opracowa niach zbiorow ych ora z pracach Sia miona Padoksz y na, Katia r y ny P ra kosz y nej, Sciapa na Soka la 20. Uwaga t ych autorÑw koncentrowa la si wokÑl przeN. Ja kovenko, Paralel'ny j sv it. Dosli ennja z istor ii ujavlen' ta idej v U kraini XV IXV II st., Ky iv 20 02; V. Lit v inov, Renesan sny j g umani zm v U kraini , Ky iv 20 0 0; V. M. Nic yk, Kyevo Mogyljan'ska Akademija i nimec'ka k ult ura , Ky iv 20 01; V. M. Nic yk, V. D. Lit v inov, J. M. St rat ij, Gumanistycni refor macy jni idei na U kraini (XV I -- pocatok XV II stst.), red. V. S. Gors' k ij, Ky iv 1990; I. Paslavs' k ij, Mi z Schodom i Zachodom. Nar ysy z k ul't ur no polytycnoj istor ii U krain s'koj cerkvy, L' v iv 1994; S. Plochij, Nalyvajkova v ira: Kozac'tvo ta religija v rann'omoder nij U kraini , Ky iv 20 05; Id., Papstvo i U kraina (Politika r imskoj k ur ii na ukrain sk ich zemljach v XV IXV II vv.), K iev 1989; I. Sevcenko, Ukraina mi Schodom i Zachodom. Nar ysy z istor ii k ul't ur y do pocatk u XV III stolittja , L' v iv 20 01. 17 I. V lasovs' k y j, Nar ys istor ii ukrain s'koi pravoslavnoj cerkv i , t. 12, Ky iv 1998. 18 A . G. Velyk y j, Z litopysu chr ysty jan'skoi U krainy, t. 3 4, R z y m 1969 1971. 19 F. S ysy n, Adam Kysil and the Synods of 1629: An Attempt at Or thodox Uniate Accomodation in the Reign of S igismund III, ,, Ha r va rd Uk ra inia n St udies", vol. 3 4, 1979 1980, pa r t 2, s. 826 842; Id., Between Poland and the U kraine. T he dilemma of Adam Kysil 1600 1653, Ha r va rd Universit y, Ca mbr idge, Massachussets 1984. 20 Iz istor ii filosofskoj i obscestvenno politiceskoj mysli Belor ussii. Izbrannye proi zvedenija XV Inacala X I X v., red. V. . Serbenta i dr., nsk 1962; Iz istor ii svobodomyslija i ateizma v Belor ussii , red. . . Babosov, G. . Livsic, nsk 1978; Ocerk i istor ii filosofskoj
16

OiRwP_t-51_wer0.indd 155 OiRwP_t-51_wer0.indd 155

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

156

IGOR BOR T N IK

jawÑw humani zmu i ant y feuda li zmu w obrbie rÑnych k ier unkÑw myli X V I i X V II w iek u, wrÑd ich za iteresowa zna la zl si ta k e problem tolera ncji relig ijnej. Podobnie ja k w ukra isk iej histor iog ra fii sow ieck iej r uch brack i rozpatr y wano z perspekt y w y roz woju postpow ych idei filozoficznych i spoleczno polit ycznych. Jedna k wzmiank i o stosunk u do tolerancji przedstaw icieli myli prawoslaw nej mia l y cha ra kter ma rg ina lny. Pojaw ieniu si specja list ycznych opracowa na ten temat przeszkodzila niedostpno szereg u rÑdel ora z pa nujce w histor iog ra fii radzieck iej podejcie k lasowe, w w ietle ktÑrego problem tolera ncji nie w ydawa l si istotny. Pew ien wzrost za interesowania t y m problemem mona zaobserwowa po uz yskaniu przez Bia lor u niepodlegloci w 1991 rok u (lata 19912006). wiadcz o t y m prace Sw iatla ny Ma rozawej, Igora Ma rzaliuka, Sia miona Padoksz y na, Wiaczaslawa Sza lk iew icza21. Jedna k tolerancja w myli prawoslaw nej, ja k i w ogÑle w myli filozoficzno teolog icznej i polit ycznej w R zeczpospolitej na przelomie X V I i X V II w iek u nie zna la zla szczegÑlnego miejsca w histor iog ra fii bia lor usk iej. Na le y te wspomnie, e problem tolera ncji w myli prawoslaw nej na przelomie X V I i X V II w iek u por usza li wspÑlczeni badacze rosy jscy: Micha il Dmitr iew, Bor is Flor ia, Sergej Ja kowenko, A leksa ndr Rogow, omaw iajc sy tuacj relig ijn i stosunk i midz y w yzna niowe w R zeczpospolitej22. Zasadniczo jedna k wci bra k jest opracowa analizujcych szczegÑlowo problem tolerancji w prawoslaw nej myli teolog icznej i polit ycznej w R zeczpospolitej dr ug iej polow y X V I i pier wszej polow y X V II w iek u. Zagadnienie to w y maga w ic da lsz ych, poglbionych bada , a niniejsz y tekst jest prÑb podsumowania dot ychczasowego stanu w iedz y na temat.

i soc iologiceskoj mysli Belor ussii (d 1917 g.), red. K. P. Buslov, nsk 1973; S. A . Podoksin, Refor mac ija i obscestvennaja mysl' Belar usi i Litvy (v toraja polov ina XV Inacalo XV II vv.), Minsk 1970; . S. P rokosina, eletij Smotr ick ij, Minsk 1966; S. F. Sokol, Politiceskaja i pravovaja mysl' Belor ussii XV I per voj polov iny XV II vv., Minsk 1984; Id., Soc iologiceskaja i politiceskaja mysl' v Belor ussii II polov iny XV I veka , Minsk 1974. 21 Dzjar aunasc' i prava Belar usi sa snara ytnych casou da kanca XV I ., c. 4: Palitycnaja i pravavaja dumka Belar usi XV IXV I stst., red. S. A . Padoksy n, S. F. Soka l, Minsk 1999; . . Ma rz a ljuk, Lud z i daunjaj Belar usi: Etnakanfesijny ja i sacy jak ul't ur ny ja stereatypy (XXV III stst.), Mag i ljou 20 03; S. V. Ma roz ava, Unijackaja carkva u etnak ul't ur nym ra zv icc i Belar usi (1596 1839 gady), Grodna 20 01; S. A . Padoksy n, Belar uskaja dumka u kantek sce histor ii i k ult ur y, Minsk 20 03; S. A . Padoksy n, F ilasofskaja dumka epochi Adrad ennja u Belar usi: d Francyska Skar yny da S imjaona Polackaga , nsk 1990; S. A . Padoksy n, Ipac ij Pacej: Carkouny d zejac, myslicel', pis'mennik na peralome epoch , nsk 20 01. 22 Brestskaja unija 1596 g. i obscestvenno politiceskaja bor'ba na U kraine i v Belor ussii v konce XV Inacale XV II v., red. B. N. Flor ja, c. 1: (Brestskaja unija 1596 g. Istor icesk ije pr ic iny sobytija), Mosk va 1996; ibidem , c 2: (Brestskaja unija 1596 g. Istor icesk ije posledstv ija sobytija), Mosk va 1999; M. V. Dmit r iev, O religiozno k ul't ur nych zadacach Brestskoj unii 1596 g., w: Slavjane i ich sosedi , v y p. 3: (Katolic i zm i pravoslav ie v srednie veka), Mosk va 1991, s. 76 95; Id., P ravoslav ie i Refor mac ija: refor mac ionny je dv i enija v vostocnoslavjan sk ich zemljach Rec i Pospolitej vo v toroj polov ine XV I v., osk va 1990; S. G. Ja kovenko, P ravoslavnaja ierarchija Rec i Pospolitoj i plany cerkovnoj unii v 1590 1594 gg., w: Slavjane i ich sosedi , v y p. 3: (Katolic i zm i pravoslav ie v srednie veka), Mosk va 1991, s. 41 58; A. I. Rogov, Petr Mogila kak antiuniatsk ij polemist, w: Slavjane i ich sosedi , v y p. 3: (Katolic i zm i pravoslav ie v srednie veka), Mosk va 1991, s. 109 119.

OiRwP_t-51_wer0.indd 156 OiRwP_t-51_wer0.indd 156

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

157

Ewolucja pogldÑw na tolerancj w myli prawoslaw nej dr ug iej polow y X V I i pier wszej polow y X V II w iek u ba rdzo w y ra nie si wi za la ze zmia na mi w funkcjonowaniu Cerk w i prawoslaw nej w R zeczpospolitej. W z w i zk u z t y m mona w yodrbi trz y etapy roz woju t ych pogldÑw: 1) do 1596 rok u (okres przedunijny), 2) lata 1596 1632 (po w prowadzeniu Unii Brzesk iej), 3) lata 1632 48 (okres istnienia Cerk w i prawoslawnej ja ko praw nie usankcjonowanej wedl ug ,, P unktÑw uspokojenia w ia r y g reck iej z lat 1632 1635"). Na le y prz y tym pa mita, e w myli prawoslaw nej, ta k ja k i w innych k ier unkach myli tej epok i, problem tolera ncji wyzna niowej wystpuje na dwÑch poziomach, ktÑr y m odpow iadaj rÑne rodzaje a rg umentacji. P ier wsz y etap obejmuje dr ug polow X V I wiek u. Pojawienie si w t y m okresie refleksji nad problemem tolera ncji z w yk lo si wi za z narodzina mi prawoslaw nej literatur y polemicznej powsta lej wsk utek rozwoju r uchu refor macy jnego ora z kontrrefor macy jnego. Koniec tego etapu to w prowadzenie unii brzesk iej w 1596 rok u. Specy fika tego okresu w ynika la z dzia lania Cerk wi prawoslaw nej w ra mach praw i prz y w ilejÑw sankcjonowanych przez pa st wo, ktÑre g wa rantowa lo jej status praw ny. W t y m okresie dzia lalno inst y tucji spoleczest wa prawoslaw nego nie napot yka la na powa niejsze og raniczenia. Dziki prz y wilejowi wilesk iemu z 1563 rok u szlachta prawoslaw na otrz y ma la rÑw noupraw nienie w yciu polit yczny m w Wielk im Ksist w ie Litewsk im, a po uchwa leniu Konfederacji Wa rszawsk iej w 1573 rok u -- w calej R zeczpospolitej. Jednoczenie okres ten w i za l si z glbok im kr yz ysem wew ntrzny m Cerk w i prawoslaw nej, co spowodowa lo oslabienie jej poz ycji w stosunk u do innych konk ur ujcych z ni wyzna i sta lo jedny m z powodÑw unii z Kociolem katolick im w 1596 rok u. P roblem tolerancji nie byl przedmiotem bezporednich za interesowa w dzielach autorÑw prawoslaw nych tego okresu. Temat ten por uszany byl podczas polemik i z katolick imi i protesta nck imi uczony mi w celu obrony nor m dog mat ycznych i obrzdow ych. Zagadnienie tolerancji w ystpowa lo w ic w ylcznie ja ko problemat o cha ra kterze teolog iczny m, bra k bylo natomiast roz wa a o cha ra kterze polit yczny m. Do prac, ktÑr ych autorz y por usza li problemat yk tolera ncji, mona za licz y ut wor y uchod cÑw z Mosk w y -- A r temija i ndreja Kurbsk iego, a nonimowe prace Protiv povesti nynesnich bezbonych eretikov, Spisanie protiv ljutorov, Poslanie do latin iz ich e knig, ut wor y pochodzce ze rodow iska intelektua lnego Ostroga: Kljuc carstva nebesnogo Hierasy ma Smotr yck iego, ostrosk iego mnicha Wasyla Surask iego edinoj vere ora z przedmow do Biblii Ostrogsk iej. Podstawowa idea t ych prac sprowadza si do obrony prawdziwoci absolutnej systemu doktr y na lnego Cerk w i wschodniej. Zgodnie z zasada mi dot ychczasowej prawoslaw nej tradycji teolog icznej podstawow metod umacnia nia idei prawdziwej Cerk w i stawa lo si wska z y wanie t kich jej elementÑw ja k: jedno, powszechno, wito, sukcesja Cerk w i apostolsk iej. Idea Cerk w i prawoslaw nej tra ktowana byla ja ko naw i zanie do czasÑw apostolsk ich, a jej z w i zek z tradycj apostolsk polega mia l

OiRwP_t-51_wer0.indd 157 OiRwP_t-51_wer0.indd 157

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

158

IGOR BOR T N IK

na sukcesji wladz y duchow nej, ktÑra przeka za na zosta la przez apostolÑw piciu patr ia rchom w jedna kow y m stopniu, co zapew nia lo jedno Cerk w i. Z punktu w idzenia Hierasy ma Smtr yck iego, ktÑr y rozpatrywa l dzieje Cerk w i w perspekt y w ie histor ycznej, ten model wladz y byl rea li zowa ny w okresie soborÑw powszechnych23. Pow ysza inter pretacja jednoci cerk iew nej sk ierowana byla przeciwko koncepcji katolick iej, opa r tej na idei wladz y papiesk iej. Rozlam kociola powszechnego na katolick i i prawoslaw ny tra ktowa ny byl ja ko rz y mska ,,posta zja", odejcie Kociola zachodniego od prawdziwej idei apostolsk iej i zasad sprawowania wladz y cerk iew nej. Z dr ug iej za strony koncepcja prawoslaw na sk ierowa na byla rÑw nie przeciwko refor macy jnemu pogldow i na Cerk iew ja ko nieinst y tucjona ln wspÑlnot duchow w iernych i bronila sa kra lnego cha ra kter u kapla st wa. Smotr yck i w swojej pracy dal wy ra z a low i z powodu prÑb podwa ania dawnych i sprawdzonych przez w iek i tradycji i nor m, a ta k e z powodu pojaw ienia si now ych nauk, ktÑr ych propagatora mi s ludzie pozbaw ieni odpow iedniego statusu, a nawet kobiet y24. A r temija oburza la swobodna interpretacja P isma w. w dysk ursie refor macy jny m. Owemu persona li zmow i przeciwstaw iano tr wa lo dog matÑw opa r t ych na autor y tecie tradycji kocielnej, uznanej za jedy n nor m inter pretacji nauk i zawa r tej w tekstach biblijnych:
Vsja bo ta bo est vennaja pisa nia pret va r jajut eret icest i i ot roci na svoj prelsceny j ra z um, ne vedusce, ja e po nu i i l i po smot reniju nekojemu, v remennu by vse, i l i byvaemoe, ne podobaet v z a kon obder ne pr i imat i, ra z ve v negda v remja ta koe najdet, no dr at i z a konne cerkov naja preda nia, ja e vsem obsce ot sv jatogo i pok lonjaemo go Ducha, komu do v svojom cinu, prav i ly ot sv jat ych apostol i bogonosnych otec vzg lasennaja 25.

Wsz ystk ie w yznania niez w i za ne uznano za heret yck ie. Wedl ug Wasyla w ia r, jest z istot y rzecz y nierozsdna; za w y jtk iem jedy nie prawdziwej w ia r

z doktr y n Cerk w i prawoslaw nej Surask iego idea, e moe by wiele jego zdaniem, wsz ystkie w yznania y Cerk w i Wschodniej s

suet nye, obludnye ot l i stavlennye, ot sa mago diavola cerez rast lennych i lukav ych celovek nasea nye na pag ubu neut ver enym sk udoumnym slastoljubiv ym celovekom, ani e v mesto Boga crev u svoemu porabot isasja 26 .

W z w i zk u z ide witoci Cerk w i nietolerancj wzbudza lo k westionowa nie k ultu witych, aniolÑw, obra zÑw. Wsz ystk ie pow ysze zjaw iska uwa ane byl y za now ink i bdce bezporednim w y nik iem inspiracji szata sk iej ora z niedba loci mora lnej. W pracach uczonych z w i zanych z prawoslaw iem for mulowano ostre oska renia przeciwko przedstaw icielom innych w yzna , co bylo z w yk l ym elementem Ñwczesnej relig ijnej polemik i. W w i zji Wasyla Surask iego prote[G. Smot r yck ij], ,,K ljuc carstva nebesnogo", zapadno r usskoe polemiceskoe soc inenie 1587 g., w: ArchivJZR, c. 1, t. V I I, K iev 1887, s. 245 246. 24 Ibidem , s. 234. 25 Poslanija starca Ar temija, XV I veka , w: RIB, t. 4, SPb 1878, s. 1292. 26 O edinoj vere. Soc inenie Ostroskogo svjascennika Vasilija. 1588 g., w: RIB, t. 7, SPb 1882, s. 656.
23

OiRwP_t-51_wer0.indd 158 OiRwP_t-51_wer0.indd 158

2007-11-06 08:13:33 2007-11-06 08:13:33

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

159

stanci w ystpuj ja ko ,,chr istianochulnicy ", ,,chr istonenav istnicy ", a w yznawcy juda i zmu ja ko ,,okajannye"; za lo yciela isla mu Mahometa na z ywa no ,,sk verny m psom"27. Podobne oska renia pod adresem oponentÑw pada l y rÑw nie w pracach A r temija, ktÑr y np. okrela l dzia lalno "heret ykÑw " ja ko ,,dejstvo sata ninskoe", a ich ide na z y wa l wol Antychr ysta. P rotesta ntÑw cha ra kter yzowano ja ko ludzi ,,ot lukavago ducha dv i imi, ot r venia protivjatsia istine, pov inujuscesja neprawde"28. Nietolerancja teolog iczna w ag resy w nej for mie w ystpuje w t wÑrczoci A ndreja Kurbsk iego, wedl ug ktÑrego katolicy s ,,soversennye schi zmaticy, napivsiesja ot mutnych istocnikov, istukajuscich ot novomudrennych ich pap", protestanci -- ,,sy now ie dy jabla", ,, jadow ite smok i", ,,biesy ", ,, mije" td29. Ten pelen inwekt y w st yl polemik i relig ijnej nie sta now il wy jtk u w Ñwczesnej twÑrczoci teolog icznej w R zeczpospolitej ora z Europie Zachodniej. Obfito obra liw ych przez w isk ora z ubli ajcych oska re cechuje rÑw nie prace polemistÑw katolick ich i protesta nck ich. W wa lce o cz ysto prawoslaw ia hiera rchow ie Cerk w i posl ug iwa li si praw ie w ylcznie haslami izolacjoni zmu, co uzna trzeba za rea kcj na wzrost katolick ich i protestanck ich w pl ywÑw. Ty tulem ilustracji mona prz y tocz y Wasyla Surask iego, ktÑr y wz y wa l w iernych, by nie utrz ymy wa li adnych konta ktÑw z innow ierca mi30. Kurbsk i potpia l prÑby prowadzenia negocjacji z protestanta mi, podejmowa ne przez niektÑr ych prawoslaw nych mag natÑw, w t y m przez glÑw nego w ieck iego patrona prawoslaw ia w R zeczpospolitej -- wojewod kijowskiego ksicia Konstantego Ostrogsk iego, w celu przeciwstaw ienia si kontrrefor macji31. RÑwnoczenie mÑw iono o koniecznoci wzrostu poziomu mora lnoci i w ykszta lcenia duchow iest wa ora z sta ra no si nasili ustn i dr ukowa n propaga nd. W przedmow ie do Biblii Ostrogsk iej pisa no, e celem jej w ydania jest ideowe uzasadnienie poz ycji or todoksy jnego prawoslaw ia, sk ierowa nego przeciw ,, zlochitr ych i mnogoglav ych eresej, poma le po v remenech vstupajuscich zlochul'no na preda nia cerkov naja"32. Zw raca uwag fa kt, e w dr ug iej polow ie X V I w iek u obiektem nietolera ncy jnych postaw byl y przede wsz y tk im r uchy refor macy jne. W ut worze Protiv povesti nynesnich bezbonych eretikov k ladziono nacisk na blisko nauk i i pra kt yk i Kociola katolick iego i prawoslaw ia w porÑwnaniu z ewa ngelika mi: ,,r imskaja cerk va, asce i otlucisja ot g rek, odako za kon i ustav y prednich svoich, im poloennye, derat "33. Wpl ynl nas to sukces refor macji ora z ustpliwo wladz wobec protesta ntÑw, co zna la zlo odbicie w rÑw noupraw nieniu relig ijny m szlacht y po uchwa leniu Konfederacji Wa rszawsk iej. W ostatnich dziesicioleciach X V I w iek u
Ibidem , s. 935. Poslanija starca Ar temija, XV I veka , s. 1294, 1295. 29 Ska zanija knja zja Kurbskago, s. 227, 245 249. 30 Ibidem , s. 660. 31 Ska zanija knja zja Kurbskago, s. 245 249. 32 P redislov ie k Biblii, i zdannoj v Ostroge 1581 g., w: ArchivJZR, c. 1, t. V I I I, K iev 1914, s. 51. 33 P rotiv povesti nynesnich bezbonych eretikov, w rchivJZR, c. 1, t. V I I, K iev 1914, s. 18.
27 28

OiRwP_t-51_wer0.indd 159 OiRwP_t-51_wer0.indd 159

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

160

IGOR BOR T N IK

podstawow y m obiektem nietolerancji relig ijnej pisa rz y prawoslaw nych stanie si jedna k katolicyzm, co w i za lo si z wzrastajcy m zag roeniem ze strony prz y jtej w krgach katolick ich idei unii ora z nasilaniem si konfliktÑw midz y katolika mi i prawoslaw ny mi (za mieszk i z w i za ne z w prowadzeniem refor my ka lenda rza w latach 1583 85). Myl prawoslaw n tego okresu cechowa l ca lkow it y bra k tolera ncji relig ijnej wobec przedstaw icieli innych w yzna . P roblemu reg ulowa nia stosunkÑw pomidz y rÑny mi gr upami w yznaniow y mi w ra mach pa st wa praw ie nie por usza no w pismach autorÑw prawoslaw nych w okresie przedunijny m. Nie byl to bow iem dla Cerk w i problem istotny. Wy jtek stanow i w y pow iedzi A r temija w spraw ie ,,heret ykÑw " i wzmianka w ut worze Poslanie do latin iz ich e knig. Pomimo zdecydowanie w rog iego nastaw ienia wobec ,,heret ykÑw " A r temij odmaw ia l stosowa nia represji w stosunk u do nich, za lecajc pokojowe rodk i naw racania bldzcych w w ierze: ,, Nepodobno chr istia nom est' ubivati ereticestv ujuscich, ja koe tvorjat nenaucenii, no pace krotostiju na ka z y vati protivjascajasja i molitisja o nich"34. W t y m miejscu A r temij odwol uje si do ew ngelicznego prz yka zania miloci bli niego. Sergej Wilisk i w y jania t postaw wpl y wem tradycji humanita rnej nauk i ,,sta rcÑw zawolsk ich" w Rosji, ktÑrz y potpia li g wa lt w stosunk u do ,,heretykÑw"35. Autor Poslanija do latin , odrz ucajc g wa ltow ne rodk i w wa lce z innow ierca mi, koncentr uje uwag na obra zie Chr ystusa odmaw iajcego posl ug iwania si przemoc. Obra z ten przeciwstaw ia postaw ie papiea, ktÑr y zabija przeciw nikÑw i zachca do tego innych36. W ten sposÑb w myli prawoslaw nej, mimo istnienia w y ra nej nietolera ncji w yznaniowej, nie pojaw ia si idea a kceptacji dla g wa ltow nych dzia la wobec innych relig ii. Badajc t postaw, na le y jedna k wzi pod uwag, e jej kszta ltowanie mia lo miejsce w wa r unkach, w ktÑr ych prawoslaw ie nie bylo relig i pa nujc w systemie praw no polit yczny m R zeczpospolitej. Dlatego py tanie, cz y w rog i stosunek wobec przedstaw icieli innych w yzna mÑglby w w innej sy tuacji doprowadzi do prÑb u ycia przemocy bezporedniej, pozostaje k westi ot wa r t. Pod w pl ywem poglbiajcego si kr yz ysu wewntrznego w obrbie Cerk w i prawoslaw nej jej przedstaw iciele cora z w y ra niej zdawa li sobie spraw z koniecznoci wspÑlpracy z katolika mi lub protestanta mi. W latach osiemdziesitych i dziewidziesit ych X V I w iek u w krgach elit y prawoslaw nej wzrasta la wiadomo potrzeby unii z Kociolem katolick im. U podstaw tej koncepcji lea la idea jednoci katolicyzmu i prawoslawia, rÑnicych si jedy nie niektÑr y mi ceremonia mi. P ier wotnie idea unii wyszla ze rodow iska katolick iego -- konieczno zjednoczenia prawoslaw nych z katolika mi podkrela li jeszcze w polow ie X V I w iek u w rÑny sposÑb tacy w ybitni dzia lacze Kociola katolick iego ja k Stanislaw Hozjusz i Stanislaw Orzechowsk i. Uzasadnienie ideowe unii znajduje si w pracach autorÑw jez uick ich: Benedykta Herbesta, A ntonia Possew ina,
34 35 36

Poslanija starca Ar temija, XV I veka , s. 1213. S. G. Vi l insk ij, Poslanija staca Ar temija , s.162 167. Poslanie do latin i z ich e knig 1582 goda , w: RIB, t. 19, SPb, 1903, s. 1135.

OiRwP_t-51_wer0.indd 160 OiRwP_t-51_wer0.indd 160

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

161

P iotra Ska rg i. W pracy O jednoci Kociola Boego w yda nej w 1577 rok u Ska rga dowodzil koniecznoci prz ylczenia Cerk w i prawoslaw nej do Kociola katolick iego, co poz woli jej pow rÑci do w ia r y prawdziwej, unikn kr yz ysu wewntrznego i pokona wpl y w y heret yck ie. Jednoczenie autor akceptowa l rozbienoci ceremonia lne w ra mach prz yszlego zjednoczonego Kociola. Wsz ystk ie spolecznoci relig ijne nieuznajce z w ierzchnoci papiea, zdaniem Ska rg i, s fa lsz y we i niezdolne do wska za nia drog i do zbaw ienia w iecznego37. W z w i zk u z t y m nasila la si polemika midz y katolika mi i prawoslaw ny mi. Wilesk i teolog katolick i Stanislaw Grodzick i w pracy z 1587 rok u O poprawie kalendar za kazanie dwoie, wz y wajc prawoslaw nych w R zecz y pospolitej do zjednoczenia z R z y mem, jednoczenie oska ra l ich o nieustpliwo i nietolera ncj wobec katolikÑw ora z o prz y jmowa nie nauk ,,heret yck ich"38. Odpow iedzi przeciwnikÑw idei unick ich byl y w yej w y mienione prace Wasyla Surask iego, Hierasy ma Smotr yck iego i ut wor Poslanie do latin iz ich e knig. Na pocztk u lat osiemdziesit ych X V I w iek u powsta l prawoslawny projekt unii autorst wa glÑw nego w ieck iego patrona tej spolecznoci w R zeczpospolitej, wojewody k ijowsk iego Konstantego Ostrogsk iego, przew idujcy zjednoczenie uniwersa lne wsz ystk ich Cerk w i prawoslawnych pod z w ierzchnict wem papiea z zachowa niem szerok iej autonomii Cerk w i Wschodniej. Per tra ktacje midz y Ostrogsk im a katolika mi nie doprowadzil y do poroz umienia, uniemoliw ila je rÑnica zda co do koncepcji unii ora z obawa przed komplikacja mi z w i za ny mi z refor m ka lenda rza. Ostrogsk i pow rÑcil pÑniej do tego projektu, na co wskaz uje jego list do bisk upa wlodzimiersk iego i brzesk iego Hipacego Pocieja z 21 czer wca 1593 rok u39: wojewoda k ijowsk i wska z y wal na tr udne poloenie Cerk w i prawoslaw nej, ucisk ze strony ,,rz y mia n" i ,,heret ykÑw ", a ja ko w y jcie z tego kr yz ysu proponowa l uni z Kociolem katolick im, ktÑra za k lada la uzna nie wladz y z w ierzchniej papiea przez patr ia rchÑw wschodnich ora z inne Cerk w ie40. Jedna k uniwersa list yczna idea Ostrogsk iego nie spotka la si z popa rciem a ni w krgach katolick ich, a ni wrÑd hiera rchÑw prawoslaw nych. Byla to raczej dek la racja potrzeby pokojoP. Ska rga, edin stve Cerkv i Bo iej pod odnim pastyrem i o greceskom ot etogo edin stva otst uplenii. Soc inenie Petra Skargi 1577 g., w: RIB, t. 7, SPb 1882, s. 151. 38 S. Grod zick i, O poprawie kalendar za ka zanie dwoie x. S tanislawa Grod z ick iego [...] pier wsze posc ie w Bial, a wtore w dr uga po Wielk ieynocy nied z iel w koc iele s. Iana miane, Wi lno 1587, s. 28 30. 39 AZR, t. 4: (1588 1632), s. 63 66. 40 K. Chody nick i, KociÑl prawoslawny a r zec zpospolita Polska. Zar ys histor yc zny 1370 1632, s. 276 278; B. N. Flor ja, S. G. Ja kovenko, Vnutrennij kr i z is v pravoslavnom obscestve i proek ty unii s Rimom 90 ch gg. XV I v., w: Brestskaja unija 1596 g. i obscestvenno politiceskaja bor'ba na U kraine i v Belor ussii v konce XV Inacale XV II v., red. B. N. Flor ja, c. 1, s. 145 148; W. Hr y niew icz, Pr zeszlo zostawi Bog u , s. 35 36; T. Kempa, Kon stanty Wasyl Ostrogsk i (ok . 1524/1525 1608). Wojewoda k ijowsk i i marszalek z iemi Wolysk iej, s. 10 0 101, 111112, 134 135; Id., Unijne koncepcje Kon stantego Wasyla Ostrogsk iego, w: Cz terech setlec ie zawarc ia Unii Br zesk iej 1596 1996, s. 38 40; S. A . Padoksy n, Ipac ij Pacej: Carkouny d zejac, myslicel', pis'mennik na peralome epoch , s. 19 20; P. ukov ic, Sejmovaja bor'ba pravoslavnogo zapadno r usskogo dvorjan stva s cerkovnoj uniej (do 1609 goda), s. 107108.
37

OiRwP_t-51_wer0.indd 161 OiRwP_t-51_wer0.indd 161

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

162

IGOR BOR T N IK

w ych stosunkÑw midz y katolika mi a prawoslaw ny mi w Ñwczesnych war unkach spolecznych ni konkretny pla n zjednoczenia. W latach dziew idziesit ych X V I w iek u, pod w pl ywem poglbiajcego si kr yz ysu Cerk wi prawoslaw nej i denia w yszego duchow iest wa prawoslaw nego do wzmocnienia swego autor y tetu, cz hiera rchÑw popa rla katolick i projekt unii. SzczegÑlow y opis podstawow ych zasad zjednoczenia Cerk w i prawoslaw nej z Kociolem katolick im przedstaw il Hipacy Pociej w pracy Unija grekov s kostelom Rimskim, w ktÑr y m wska z y wa l na konieczno unii ja ko jedy nego rodka do w y prowadzenia Cerk w i prawoslaw nej z kr yz ysu i uniknicia protestanck ich w pl ywÑw ideowych. Pociej koncentr uje uwag na ,, zag roeniu heret yck im" i bezradnoci duchow nych prawoslaw nych wobec ekspansji protestanck iej. ,, Heret ykÑw " przedstaw il ja ko propagatorÑw blu niersk ich nauk, sprawcÑw upadk u duchowego ora z nastpcÑw ant ychr ysta. Odwol ywa l si prz y t y m do nietolera ncji panujcej w krajach protesta nck ich41. Te idee cile si wi za l y z koncepcja mi gloszony mi przez ideologÑw kontrrefor macji. Jednoczenie w kocu w iek u X V I daje si zauwa y denie czci dzia lacz y prawoslaw nych do zbli enia z ewa ngelika mi. Tendencja ta najsilniej w ystpowa la wrÑd szlacht y, dla ktÑrej nie do pomylenia byla koncepcja unii z Kociolem katolick im, za k ladajca zmniejszenie roli osÑb w ieck ich w sprawach cerk iew nych. Jej przejawem byl list Konstantego Ostrogsk iego do ewa ngelick iego sy nodu tor usk iego (1595), przedstaw iony ta m przez dworzanina wojewody k ijowsk iego, Kaspra Luszkowsk iego. Tekst ten zasl ug uje na uwag ze wzgldu na zawa r t w nim tez o dog mat ycznej jednoci prawoslaw nych i protestantÑw. Zdaniem Ostrogsk iego, rozbienoci pomidz y dwoma w yzna nia mi polega l y glÑw nie na zew ntrznych rÑnicach w obrzdkach i ceremoniach. Uwaa l on, e w prz y mierz u z ewangelika mi prawoslaw ni mogliby w ra mach Konfederacji Wa rszawsk iej sk uteczniej przeciwdziala kontrrefor macji42. Cha ra kter yst yczne jest to, e dwa lata przedtem, we wspomnia ny m licie do Hipacego Pocieja, Ostrogsk i w y ra a l al, e ludzie prawoslaw ni ,,do rozma it ych sekt uciekaj si"43. Roz wa ajc projekt y unii pomidz y prawoslaw ny mi i katolika mi lub protestanta mi pod ktem tolerancji, na le y wzi pod uwag, e wa r unkowa l y je konkretne cz y nnik i polit yczne. Trzeba te podkreli, e gotowoci pÑjcia na uk lady z katolika mi towa rz ysz yla ostra nietolerancja w stosunk u do protestantÑw i odw rotnie. Po zawa rciu unii brzesk iej prawoslaw ie w R zeczpospolitej zna la zlo si w z upelnie now y m poloeniu, co z kolei spowodowalo zmia ny w dysk ursie prowadzony m przez przedstaw icieli tego w yznania. W latach 1596 1632 Cerk iew prawoslaw na nie mia la oficja lnego statusu praw nego, wsz ystk ie jej dot ychczasowe prawa i prz y w ileje zostal y prz yzna ne Kociolow i g recUnija grekov s kostelom Rimskim 1595 goda, w: RIB, t. 7, SPb 1882, s. 114 118, 147166. List Kon stantego Ostrogsk iego do synodu Tor usk iego 1595 r., w: Ak ta synodÑw rÑnowierc zych w Polsce, t. III: (Malopolska 15711632), oprac. M. S y payllo, Wa rsz awa 1983, s. 596 597. 43 AZR, t. 4: (1588 1632), s. 6
41 42

OiRwP_t-51_wer0.indd 162 OiRwP_t-51_wer0.indd 162

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

163

kokatolick iemu (unick iemu). Mimo uznania na sejmach 1607 i 1609 rok u istnienia w R zeczpospolitej dwÑch spolecznoci obrzdk u wschodniego (g reck iego), tj. prawoslaw nej i unick iej, dzia lalno Cerk w i prawoslaw nej nie zosta la usankcjonowana i do 1620 rok u Cerk iew funkcjonowa la bez hiera rchii. Kwestia ,,uspokojenia w ia r y g reck iej" byla przedmiotem obrad sejmow ych, a le decyzje ci gle odk ladano ,,do prz yszlego sejmu". Wikszo pisa rz y katolick ich ora z unick ich dowodzila nielega lnoci Cerk w i prawoslaw nej niezjednoczonej z Kociolem katolick im. Powola na w 1620 rok u przez patr ia rch jerozolimsk iego Teofa nesa nowa hiera rchia prawoslaw na nie zosta la uznana przez pa st wo, co wzmacnia lo konflikt midz y prawoslaw ny mi a katolika mi, niek iedy przeradzajcy si w g wa ltown konfrontacj, w ktÑrej obie strony ucieka l y si do przemocy. Zmiany te w pl ynl y na zmia n stosunk u mylicieli prawoslaw nych do problemu tolera ncj, ktÑr y przesta l by rozpatrywa ny wylcznie ja ko zagadnienie teolog iczne i pojaw il si w refleksji spoleczno polit ycznej. Nada l jedna k nie byl on glÑw ny m przedmiotem roz wa a w prawoslaw nych ut worach polemicznych. Wystpowa l w kontekcie innych wtkÑw z w i za nych z obron praw i prz y w ilejÑw Cerk w i prawoslaw nej, w ra z z dowodzeniem nielega lnoci i nieprawomocnoci unii. Wa r to z w rÑci uwag na zrÑnicowanie polit yczne oboz u ant y unick iego w pier wszej polow ie X V II w iek u. Cz jego z wolennikÑw znana byla z pogldÑw cha ra kter yst ycznych dla epok i przedunijnej. Gr up t cechowa l i zolacjoni zm, skrajny konser wat yzm i obsk ura nt yzm. GlÑwny m reprezentantem tego nur tu byl Iwan Wiszesk i. Do tego k ier unk u na le y rÑw nie za licz y anonimowe prace z pocztk u X V II w iek u: obrazech , o kreste, o chvale i molitve svjatych ; Presvjatej Trojc i inych ar tikulech ver y edinoe pravdivoe Cerkve Chr istovy; Zacapka mudrago latynnika s glupym; Kratkoslovnyj otvet Feodula. Inne podejcie, ba rdziej ,,libera lne" i sk lonne do wspÑlpracy z protesta nta mi ora z recepcji niektÑr ych ich idei, reprezentowa l y prace Chr ystofora Fila leta, Stefana Zi zanija, K lir yka Ostrogsk iego, Melecego Smotr yck iego (wczesnego okresu), Hioba Boreck iego ora z anonimowe ut wor y ta k ie ja k: Perestroga; Justificatia niewinnoci i in. Zbli enie z rÑny mi nurtami poreformacyjny mi mia lo istotne znaczenie dla tego prdu, bo wlanie w t y m krgu problem tolera ncji byl przedmiotem poglbionej na li z y. W brew opinii niektÑr ych histor ykÑw ukra isk ich, nie mona jedna k okrela omaw ianego tu nurtu ja ko wschodnioeuropejsk iego r uchu refor macy jnego ze wzgldu na to, e nawet najba rdziej postpow i jego reprezenta nci gorco bronili zasad dog mat ycznych or todoksy jnego prawoslaw ia. Gdy polemika midz y z wolennika mi a przeciw nika mi unii przekszta lcila si w ostr konfrontacj polit yczn, zrodzon na tle wa lk i o rest ytucj przedunijnego statusu Cerk w i prawoslaw nej, w ikszo dzia lacz y prawoslaw nych sta la si obroca mi tolera ncji relig ijnej. W nader ekspresy w ny m st ylu opisy wano prz y padk i ucisk u w yznawcÑw prawoslaw ia ze strony unitÑw, podkrelano br uta lno ag resorÑw ora z chrzecija sk pokor i gotowo do mczest wa prawoslaw nych. Obrona zasady tolerancji relig ijnej opiera la si w myli prawoslaw nej tego okresu na trzech

OiRwP_t-51_wer0.indd 163 OiRwP_t-51_wer0.indd 163

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

164

IGOR BOR T N IK

rodzajach arg umentacji: legitymistycznej, polityczno pragmat ycznej i teolog icznej. W dysk ursie polemistÑw prawoslaw nych przewa a la a rg umentacja legitymistyczna: odwol ywa no si do a ktÑw pa st wowo praw nych i tradycji stosunkÑw Cerk w i prawoslaw nej z wladz pa st wow. W z w i zk u z tym powsta l y liczne suplik i, protestacje, uspraw iedliw ienia, w ktÑr ych wspomina si ustaw y i prz y w ileje krÑlÑw ora z R zeczpospolitej. Najpelniejsze w yliczenie prz y w ilejÑw krÑlewsk ich i uchwa l sejmow ych, w ktÑr ych zna la zl y si g wa rancje zachowania praw i wolnoci dla przedstaw icieli wyzna nia prawoslaw nego, znajduje si w Synopsis ora z Supplementum Synopsis, tekstach specja lnie prz ygotowanych przez prawoslaw ne bractwo wilesk ie w przeddzie wa lk i sejmowej w 1632 rok u44. W pracy Apokr isis Chr ystofora Fila leta k luczowe znaczenie ma odwolanie si do a ktu Konfederacji Wa rszawsk iej z 1573 rok u uzasadnienie jego prawomocnoci -- roz umowanie podobne do protesta nck iej a rg umentacji leg it ymi z ujcej zasady tolerancji45. Dzielo to w y wola lo ostr kr ytyk ze strony unitÑw w anonimowej pracy Antitr iz is, ktÑrej autorst wo prz y pisuje si Hipacemu Pociejow i. W ut worze t y m Konfederacj Wa rszawsk zwalcza si ja ko umoliw iajc roz wÑj wszelk im ,,herezjom" i ,,blunierst wom", co wi za lo si z tradycj kontrrefor macy jnej literatur y a nt ykonfederacy jnej46. Z kolei w pracy Justyficac ia niewinnoci zna la zla si nawet apolog ia idei wolnoci, prowadzca do apolog ii systemu praw nego opa r tego na swobodach stanow ych R zecz y pospolitej47. Z a rg umentacj legitymistyczn zwi za ne jest podkrelenie loja lnoci przedstaw icieli prawoslaw ia wobec wladz y pa st wowej. A kcentowa nie tej tez y lcz y si z oska renia mi przeciw nikÑw o dzia lalno destr ukcy jn i stosunk i z w roga mi zew ntrzny mi, z wlaszcza po w ywiceniu nowej hiera rchii w 1620 rok u przez patr ia rch jerozolimsk iego Teofa nesa48. W anonimow y m ut worze polemiczny m Voprosy i otvety pravoslavnogo s papenikom z 1603 rok u kr y t ykowa no tra ktowa nie wladz y wieckiej ja ko przek ltego ja rzma i uzasadniano sankcjonowanie prerogat y w inst y tucji pa st wow ych przez Chr ystusa i apostolÑw49. W latach dw udzie44 S upplement um Synopsis, w: ArchivJZR, c. 1, t. V I I, K iev 1887, s. 577 649; Synopsis, albo krÑtk ie spisanie praw, pr zywileiÑw, swiebod y wolnoci od naianieyszych w. Pamici KrolÑw Ich Miloc i Polskich y Wielkich Xiat Wielk iego Xistwa Litewsk iego y Rusk iego, w: rchivJZR, c. 1, t. V I I, K iev 1887, s. 537 573. 45 Apokr isis. Soc inenie Chr istofora F ilaleta , w: Russkaja istor iceskaja biblioteka , t. 7, SPb 1882, s. 10871094. 46 Antir i z is, ili Apologija protiv Chr istofora F ilaleta. V 2 ch tek stach: Zapadno Russkom (1599) i Polskom (1600), w: RIB, t. 19, SPB 1903, s. 663 674, 841 842, 851 862, 967 968. 47 Justificatia niewinnoci. 1622, w: rchivJZR, c. 1, t. V I I, K iev 1887, s. 512 516. 48 Antelenchus to iest odpis na skr ypt uszc z upliwy zakonnikÑw Cerkwie odstpney S. D uch a Elenchus na z wany, napisany prez oyca Anasta zego S ielaw, pr zeloonego monastyra Wilesk iego S. Troyce zakony s. Ba zylego. W Wilnie, r. pan . 1622, w: ArchivJZR, c. 1, t. 8, K iev 1914, s. 724 731; F. Birkowsk i, Exorbitancye r usk ie, z GrekÑw odszc zepiecÑw, heretyck ie z konfederatÑw ka zania dwoie, K ra kÑw 1633, s. 4 14; J. Morochowsk i, Paregor ia albo ut ulenie uszc zypliwego lament u cerkwie w. Wschodniey zmylonego T heophila Or thologa , Wi lno 1612, s. 1113; Sowita wina , w: ArchivJZR, c. 1, t. 7, Kiev 1887, s. 443, 481 486. 49 Voprosy i otvety pravoslavnomu s papenikom, 1603 g., w: RIB, t. 7, SPb 1882, s. 30 34.

OiRwP_t-51_wer0.indd 164 OiRwP_t-51_wer0.indd 164

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

165

st ych X V II w iek u glÑw ne w ysilki polemistÑw prawoslaw nych szl y na uka zanie prawomocnoci nowej hiera rchii. elecy Smotr yck i i Hiob Boreck i sprzeciw ia li si utosa mianiu jej przedstaw icieli z ,,na liwajka mi", tj. buntow nika mi50, i dowodzili, e to raczej ag resy w ne zachowanie z wolennikÑw kontrrefor macji stanow i rebeli przeciwko podstawow y m za loeniom ustroju R zeczpospolitej, g wa rantujcy m wolno wiar y. Zwolennicy w yznania prawoslaw nego istotn rol prz y pisy wa li rÑwnie a rg umentacji polit yczno prag mat ycznej, stosowanej w prawoslawnej myli polemicznej i sejmowej. Chr ystofor Fila let w y rÑnia l w z w i zk u z t y m trz y tez y: 1) nieefekt y w no stosowa nia prz y musu w dziedzinie sumienia; posl ugiwa nie si nim poci ga za sob formalizacj wiar y, bo przedstawiciele przeladowanych w yzna z lk u przed represja mi musz maskowa ucz ucia relig ijne zew ntrzny m konfor mi zmem; 2) g wa lt relig ijny w y wol uje bra k stabilnoci spolecznej i wojny domowe, ktÑre radyka li z uj postaw y i uniemoliw iaj poroz umienie; 3) wa lka midz y w yznania mi negat y w nie w pl ywa na zdolno obronn pa st wa51. K lir yk Ostrogsk i podda l kr ytyce kontrrefor macy jn koncepcj ,,zgody ", ktÑr pojmowano ja ko powszechne uzna nie jedy nego (katolick iego) wiatopogldu. SzczegÑlnie sprzeciw ia l si prz y jciu unii pod haslem ,, zgody " ora z metodom jej w prowadzenia:
Povadi l i este svet, pot urbova l i ljude, v ysusi l i v ljudech z opobolny ju mi lost', povasni l i rodicov s det mi, pojat r i l i brata s bratom, pobudi l i odnogo prot iv dr ugomu, rosporosi l i braterst vo, prog na l i pr ija zn', v provadi l i z ajat ren'e52 .

Wedl ug Ostrogsk iego, strateg ia nietolera ncji doprowadza do poglbienia konfliktÑw spolecznych, rozkladu tradycy jnych w izi i wa r toci, relat y w i zmu mora lnego, w skrajnych za prz y padkach do wojen i spiskÑw ant y pa st wow ych, na co wska z uj zabÑjst wa krÑlÑw francusk ich popelnione przez fa nat ykÑw katolick ich53. Wedl ug Smotr yck iego natomiast, g wa ltow ne w prowadzenie unii spowodowalo za lamanie wieloletniego pokoju midz y Kociolem katolick im i Cerk w i prawoslaw n w R zeczpospolitej ora z sta lo si kata li zatorem nienaw ici midz y w yznaniowej: ,,Co nas Rus z R z y miany ba rdziej pojtrz ylo, jeli nie ta obl udna unia? " -- pisa l54.
50 Ibidem , s. 515 517; M. Smot r yck i, ANTI, Wi lno 1608, s. 12 13; M. Smot r yck i, Elenchus pim uszc z upliwych , pr zez zakonnik i zgromad zenia Wilesk iego w. Troyce wydanych [...] w Wilnie r. P. 1622, w: rchivJZR, c. 1, t. V I I, K iev 1914, s. 605 615; M. Smot r yck i, Ka zanie na znamienity pogr zeb pr zezacnego [...] Leontego Kar powic za, nomina episkopa wlod z imierskogo y br zesk iego, Wi lno [1621], k. [4]; M. Smot r yck i, Obrona Ver ificac iey od obra zy Maiestat u krola Jego Miloci [...] od zgromad zenia Cerkwie S. Troycy wydany, Wi lno 1621, s. 39 43; M. Smot r yck i, Ver ificatia niewinnoci , w: rchivJZR, c. 1. t. V I, K iev 1883, s. 323 326; J. Boreck i ta insi, Protestac ija , w: Pam'jatk i filosofs'koj k ult ur y ukrain s'kogo narodu. Pam'jatk i brats'k ich sk il na U krajni. Kinec XV I pocatok XV II stst., K iev 1988, s. 325 326. 51 Apokr isis. Soc inenie Chr istofora F ilaleta , s. 17971802. 52 O tvet kllir ika Osroskogo Ipatiju Poteju 1598 g., w: RIB, t. 19, SPb 1903, s. 405 406. 53 Ibidem , s. 406, 409. 54 M. Smot r yck i, ANTI, s. 12; ibidem , Obrona Ver ificac iey, s. 79.

OiRwP_t-51_wer0.indd 165 OiRwP_t-51_wer0.indd 165

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

166

IGOR BOR T N IK

Autor ut wor u Supplicatia do pr zeoswieconego i jasnie wielmoznego pr zezacnej Korony Polskiej i W. X. Litowskiey oboiego stanu duchownego i swieckiego senatu (1623) dowodzi, e dobroby t pa st wa za le y od pokoju, a prz y mus relig ijny jest t y m, co pokÑj w yk lucza. Wska z ujc na nieefekt y w no presji w yznaniowej, uzasadnia u ycie przemocy w ylcznie w prz y padkach, gdy chodzi o sfer rzecz y w istoci mater ia lnej. Jego zdaniem, g wa lt nie moe by sk uteczny w stosunk u do sumienia, ktÑre ja ko fenomen idea lny jest nieza lene od by tu mater ia lnego: ,,mÑgl panowa nad cia lem, przelewa jego krew, lecz zabra w ia r y nigdy nie mÑgl". Mczest wo w w y nik u represji t ylko wzmacnia poz ycje przeladowa nych55. Wyej w y mienione a rg ument y blisk ie s ideom autorÑw protestanckich. Bylo to zapew ne w y nik iem konta ktÑw dzia lacz y prawoslaw nych z ewa ngelika mi, ktÑre mia l y miejsce w okresie sojusz u polit ycznego szlacht y prawoslaw nej i protestanck iej, zasadzajcego si na wspÑlnych wystpieniach pa rla menta rnych i postulatach: dano g wa rancji postanow ie Konfederacji Wa rszawsk iej i ,,uspokojenia relig ii g reck iej". Wa r to zauwa y, e refor macy jne koncepcje ideowe byl y zapo ycza ne w ylcznie przez przedstaw icieli ,,libera lnego" nur tu prawoslaw ia. P race przedstaw icieli nur tu ,,konser wat y w nego" cechuje praw ie ca lkow ita obojtno wobec problemu tolera ncji w yciu spoleczno polit yczny m, w y wodzca si z ducha tradycji okresu przedunijnego. Wedl ug mylicieli prawoslaw nych, przez w ycienie nietolerancji religijnej uderzajcej w w yznawcÑw prawoslaw ia mia lo si opiera na dzialaniach zgodnych z prawem. Z za loeniem tym wi za l y si wspomniane apele do krÑla, senatu i sejmÑw o prz y w rÑcenie praw i prz y w ilejÑw Cerk w i prawoslaw nej ora z zag wa ra ntowa nie posta now ie Konfederacji. Jednoczenie liczono na popa rcie mag natÑw i szlacht y -- protektorÑw prawoslaw ia, ktÑr y m dedykowa no w ikszo prac polemicznych. W pier wsz y m dziesicioleciu X V II wiek u nadzieje wi za no glÑw nie z Konstant y m Ostrogsk im. Po przejciu najznaczniejsz ych rodÑw prawoslawnych na katolicyzm przedstaw iciele Cerk w i uz yska li opiek ze strony niektÑr ych mag natÑw protestanck ich, ktÑrz y bronili prawoslaw ia na sejmach. Na prz yk lad w szereg u listÑw z lat 162123 Hiob Boreck i apelowa l do K rz ysztofa Radziw illa o pomoc w ,,uspokojeniu relig ii g reck iej" i obronie hiera rchÑw prawoslaw nych oska ra nych o ,, zdrad tureck", metropolita prosil ksicia o w ykorz ysta nie swojego autor y tetu i w ydanie odpow iednich uniwersa low56. Z kolei mieszcza nie z prawoslaw nego bract wa w ilesk iego prosili tego Krzysztofa Radziw illa o obron ich praw w sejmie ora z prz y jcie t y tul u ich patrona57. Liczono te na po55 S upplicatia do pr zeoswieconego i jasnie wielmoznego pr zezacnej korony Polsk iej y W. X. Litowsk iey oboiego stanu duchownego i swieck iego senat u [...], w: Dok umenty, ob'jasniajusc ije istor iju Zapadno Russkago kraja i ego otnosenie k Rossii i Pol'se, SPb 1865, s. 253 256. 56 Hiob Boreck i do K rz ysztofa R ad ziw i lla, 28 I V 1621, 14 V I 1621, 12 I 1622, 24 I X 1622 i 30 V I 1623, A rchiw um GlÑw ne A k t Daw nych (da lej: AGA D), A rchiw um R ad ziw illowsk ie (da lej: A R), d z. I I, nr 745, k. 1 3; nr 756, k. 12; nr 803, k. 1; nr 837, k. 1; nr 859, k. 1. 57 List y z 2 I I 1622, 26 I 1623 i 6 V I 1624, AGA D, A R, d z. I I, nr 808 k. 1; nr 843, k. 1; nr 889, k. 1.

OiRwP_t-51_wer0.indd 166 OiRwP_t-51_wer0.indd 166

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

167

pa rcie ze strony koza kÑw, ktÑr ych Smotr yck i i Boreck i bronili w sw ych ut worach58. W myli prawoslaw nej tego okresu sposÑb, w ja k i inter pretowa no teolog iczny aspekt tolera ncji, budzi kontrowersje. GlÑw ny m celem, za rÑw no wÑwczas, ja k i w okresie przedunijny m, bylo udowodnienie prawdziwoci nauk i Cerk w i prawoslaw nej. Zasady i cha ra kter dowodzenia przewa nie ba zowa l y na ideach wczeniejszego okresu. Cha ra kter yz ujc konfesj prawoslaw n, K lir yk Ostrogsk i kategor ycznie st w ierdza l, ,, e taja vera i cerkov nad vse ver y pravdivsa i spavedlivsa"59. Zda niem autora a nonimowej pracy Kratkoslovnyj otvet Feodula, pozna nie prawdziwej w ia r y moliwe jest t ylko w prawdziwej Cerk w i, poza ktÑr nie ma zbaw ienia60 -- st w ierdzenie to w sposÑb ocz y w ist y bylo a nt y tez koncepcji ,, jedy nozbawczoci" Kociola katolick iego. Polemici uniccy dowodzili, e sta ro ytna Cerk iew Wschodnia uznawa la wladz papie y i dziki temu zachow ywa la or todoksy jno. Dopiero odejcie prawoslaw ia od z w ierzchnict wa rz y msk iego ora z w pl y w y heret yck ie spowodowa l y defor macj jego nauk i. W prawoslaw ny m dysk ursie teolog iczny m a kcentowa no odrz ucenie idei pr y matu papiesk iego i tez o Chr ystusie ja ko jedy ny m z w ierzchnik u w Cerk w i, prz y cz y m w a rg umentacji powol ywano si najczciej na tradycj cerk iew n. Wska z y wano te, szczegÑlnie w pier wsz ych latach X V II wiek u, na Pismo w., co wiadcz y moglo o w pl yw ie nauk protestanck ich. Melecy Smotr yck i w pracy Trenos (1608), odpow iadajc na py ta nie, ktÑra w ia ra jest prawdziwa, przeciwstaw ia l ka nonom Kociola katolick iego Pismo w. -- glÑw ne kr y ter ium prawdy61. Jedna k od lat dw udziest ych X V II w iek u a rg umentacja polemistÑw prawoslaw nych, z wlaszcza a rchimandr y t y Zacha rego Kopystesk iego, odwol ywa la si zgodnie z duchem dog mat yk i prawoslaw nej i do P isma w., i tradycji cerk iew nej. W ut worach polemistÑw prawoslaw nych ,,herezj" z reg ul y tra ktowano ja ko w y nik inspiracji szata sk ich, urojenia roz umu owladnitego pych i niezdolnego do szanowania Boga. Kopystesk i w ut worze Palinodija, wska z ujc na przewag wyznania prawoslaw nego, dowodzi, e najlepsz y jest ten KociÑl, ktÑr y daje odpÑr ,,herezjom". P rz y w ylicza niu cech negat y w nych unii ja ko pier wsz wy mienia aposta zj od ,,witej w ia r y kefa licznej"62. Hierodia kon k lasztor u P ieczersk iego L eontij odejcie od jurysdykcji Cerk w i prawoslaw nej, odrz ucenie uwiconej przez t Cerk iew tradycji, prz y jcie katolick iej dog mat yk i i k ultu tra ktowa l ja k herezj63.
J. Boreck i ta insi, Protestac ija , . 317; M. Smot r yck i, Elenchus, s. 611, 617. O tvet kllir ika Osroskogo Ipatiju Poteju 1598 g., s. 425 426. 60 Kratkoslovny j otvet Feodula , w: S. Golubev, Kievsk ij mitropolit Pjotr Mogila i ego spodv i nik i , t. 1, Pr iloenija , K iev 1883, s. 119. 61 M. Smot r yck i, to iest lament iedyney s. powszechney apostolsk iej wschodniey cerkwie, z obiasnieniem dogmat wiar y. P ier wiey z graeck iego na slowien sk i, a tera z z slowien sk iego na polsk i pr zeloony pr zez T heophila Or thologa, teye switey wschodniej cerkwie syna , Wi lno 1610, k. [9 10]. 62 Palinodija. Soc inenie Zach ar ii Kopysten skago 1621 goda , w: RIB, t. 4, SPb 1878, s. 931, 1112. 63 Soc inenie ierodiakona Pecerskogo monastyrja Leontija o eresjach v Jugo Zapadnoj Rusi i v pravoslav ii, po povodu javlenija Unii, ili soedinenija P ravoslavnoj Cerkv i s Zapadnoju Rimskoju , w: Ak tyJZR, t. 2: (1599 1637), SPb 1865, . 271287.
58 59

OiRwP_t-51_wer0.indd 167 OiRwP_t-51_wer0.indd 167

2007-11-06 08:13:34 2007-11-06 08:13:34

168

IGOR BOR T N IK

Stefan Zyza ni pow ta rza l protestanck koncepcj papiea ja ko pier wszego po ant ychr ycie, ktÑra zosta la prz y jta w szereg u innych prac64. Nietolerancja w yznaniowa na poziomie teolog icznym najw yra niej ujaw nia si w ut worach pisa rz y nur tu ,,konser wat y w nego". Zdaniem jego glÑw nego przedstaw iciela Iwana Wiszesk iego, wsz ystk ie inne nauk i rÑni si od nauk i Cerk w i prawoslaw nej t y m, e nie ma w nich adnych elementÑw prawdy (,,naseja ver y ta instva uves' mir v mestiti ne moet, insie e ver y sut' prelesti"); katolicyzm inter pretowa no ja ko odejcie od prawdziwego prawoslaw ia i jego zniekszta lcenie, nie for mulowa no yczliwych opinii ta k e wobec przedstaw icieli w yzna refor macy jnych65. U Wiszesk iego ora z w niektÑr ych ut worach a nonimow ych ja ko rÑdlo ,,herezji" tra ktowano filozofi i nauk i wieckie66. Stosunek mylicieli prawoslaw nych do unii najlepiej odz w ierciedlaj prz yk lady nietolerancy jnych postaw z reg ul y przejaw iajcych si w daniach jej zniesienia. GlÑw ne oska renie wobec unii dot ycz y ,,aposta zji". Melecy Smotr yck i, w pracy Elenchus, w y ra a przekona nie, e unici powinni ,,zostawa Rusi za konu rz y msk iego ca le, abo ca le r usi za konu g reck iego i za ywa prawa, ca le tej abo owej Rusi da nego"67. Jz yk literatur y ant y unijnej, utrz y many w duchu Ñwczesnej retor yk i polemicznej, do wa lk i z przeciw nika mi w ykorz ystuje w szerok im za kresie obra liwe epitet y, np., ,,przek lta", ,,ba la mutna" unia. Jedna k w ut worze Obrona Ver ificatiej Smotr yck i odrz uca za rz ut y przeciw nikÑw prz y pisujcych mu denie do zniesienia unii: ,, Nie jestemy na t y m ta k ba rdzo, aby unia znoszona byla: poniewa w pa st wach t ych wolno ka demu, ja ko chce wierz y". W da lsz y m ci g u Smotr yck i wska z uje na wspÑlne korzenie Cerkw i prawoslaw nej i unick iej, potpiajc jedy nie hiera rchÑw g reckokatolick ich68. W jego nastaw ieniu mona dojrze gotowo do zbli enia si z uni, co zna la zlo pot w ierdzenie w prz y jciu przez Smotr yck iego w yznania unick iego. Trzeba jedna k za znacz y, e podobne tendencje rzadko mona bylo zaobser wowa przed 1632 rok iem. Wikszo przedstaw icieli myli prawoslaw nej unika la w sw ych ut worach polemik i z protesta nta mi, co na le y tl umacz y swoistym zwi zk iem polit yczny m prawoslaw nej i ewangelick iej szlacht y ora z deniem do zachowa nia pozorÑw przez przeciw nikÑw tej wspÑlpracy. Sojusz z ,,heret yka mi" i uleganie w pl y wom protestanck im przez teologÑw prawoslaw nych stanow il y glÑw ny przedmiot kr y t yk i ze strony polemistÑw kontrrefor ma64 S. Zi z a nij, Ka zan'e svjatogo Kir ila, patr iarchi ier usalimskogo, o antichr iste i znakach ego. Z rozsireniem nauk i protiv eresej roznych , Wilno 1596, w: Pam'jatk i polemicnogo pis'menstva k incja XV I poc. XV II st., t. 1, L' v iv 1906. 65 Cetyre soc inenija Afon skogo monach a Ioanna i z Visni po povodu voznik sej v Ju noj i Zapadnoj Rusi Unii ili soedinenija Vostocnoj P ravoslavnoj Cerkv i s Zapadnoju Rimskoju , w: Ak tyJZR, t. 2: (1599 1637 ), SPb 1865, s. 207209, 220, 254 257. 66 Zacapka mudrago latynnika s glupym r usinom , w: S. Golubev, Kievsk ij mitropolit Pjotr Mogila i ego spodv i nik i , t. 1, Pr iloenija , K iev 1883, s. 68 70, 73, 76 79; Cetyre soc inenija Afon skogo monach a Ioanna i z Visni po povodu voznik sej v Junoj i Zapadnoj Rusi Unii ili soedinenija Vostocnoj P ravoslavnoj Cerkv i s Zapadnoju Rimskoju , w: Ak tyJZR, t. 2: (1599 1637 ), s. 210, 219. 67 M. Smot r yck i, Elenchus, s. 612 613. 68 M. Smot r yck i, Obrona Ver ificatiey, s. 81, 84.

OiRwP_t-51_wer0.indd 168 OiRwP_t-51_wer0.indd 168

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

169

cy jnych69. Smotr yck i po przejciu na katolicyzm zasadnicz y m tematem swoich licznych prac cz y ni ujaw nia nie wtkÑw ,,heret yck ich", cz yli protesta nck ich, w prawoslaw ny m dysk ursie teolog iczny m. GlÑw ne oska renia padaj pod adresem Chr ystofora Fila leta, e jest prawdziw y m protestantem, ora z pod adresem K lir yka Ostrogsk iego i Stefana Zi zanija, okrelonych mianem kr y ptoprotestantÑw. Nie oszczdza l Smotr yck i nawet siebie sa mego, kr y t yk ujc pogldy ze sw ych wczeniejsz ych prac. P rzedstaw iciele Cerk w i prawoslaw nej potpieni zosta li z powodu obrony ,,heret ykÑw ", co utosa miano z ,,herezj": ,,Wyzna nia kto haeresum, haeret yk jest: broni kto haereziey, haeret yk jest "70. Za rz ut y te najcziej pozostawa l y bez odpow iedzi, cho czasa mi broniono sojusz u polit ycznego z protestanta mi, ja k np. w ut worze Perestroga autorst wa Jurk i Rogatinca: ,, A v ilenskoe [bratstvo] vk upi zosta lo, majuci pr i sobi heretikov, kotor ich im Gospod' Bog zastupcja mi dav "71. Te st w ierdzenia w y ra nie wiadcz yl y o wspÑlpracy polit ycznej midz y prawoslaw ny mi i ewa ngelika mi w t y m okresie. Jedna k prÑby dojcia do unii relig ijnej, zapocztkowane przez cz dzia lacz y protestanck ich i Konsta ntego Ostrogsk iego w kocu lat dziew idziesit ych X V I w iek u, nie zna la zl y popa rcia w rodow isk u duchow nych protestanck ich. Jednoczenie przedstaw iciele prdu i zolacjonist ycznego, np. autor Kratkoslovnogo otveta Feodula, ca lkow icie a kceptowa li kr y t yk kontrrefor macy jn protestantÑw i w ystpowa li przeciwko utosa mianiu ich z prawoslaw ny mi72. W t y m sa my m czasie w myli prawoslaw nej pojaw ia si ba rdziej ,,libera lne" podejcie do problemu tolera ncji w yzna niowej. P rzejawem tej tendencji s idee w y mienione w Apokr isis Chr ystofora Fila leta w for mie odpow iedzi na oska enia rz y msk ich katolikÑw i unitÑw o konsolidacj prawoslaw nych ora z ,,heret ykÑw ", tj. protestantÑw:
P r imovk i z storony eret i kov sto sja t ycet, du Bog u doskona le est vedoma, pro no na sinode rozsudok o tom, ja ko k to s t y sobe mel i, mi lost i toj vedajuci vlasnost', -- vera ka dogo e tol ko ssa momu Gospo esmo my, Greceskoj relei ljude, v Berestju ch, sto do nas pr ichodi l i, ver yl, pr ivlasc at i e est' ljudskaja, e nicim sja ne br idit, e

69 Antelenchus to iest odpis na skr ypt uszc z upliwy zakonnikÑw Cerkwie odstpney S. D uch a Elenchus na z wany, napisany prez oyca Anasta zego S ielaw, pr zeloonego monastyra Wilesk iego S. Troyce zakony s. Ba zylego. W Wilnie, r. pan . 1622, s. 722; Antir i z is, s. 483, 517 520, 667 678, 803 804; F. Birkowsk i, Exorbitancye r usk ie, z GrekÑw odszc zepiecÑw, heretyck ie z konfederatÑw ka zania dwoie, k. a3, 11; L . K revz a, Oborona unii , w: RIB, t. 4, SPb 1878, s. 244 245, 284 286; List Ipatija Poteja k knja zju K.K. Ostroskomu 3 junja 1598 g. V 2 ch tek stach: Zapadno Russkom i Pol'skom , w: RIB, t. 19, SPb 1903, s. 10 09 1010; J. Morochowsk i, Paregor ia albo ut ulenie uszc zypliwego lament u cerkwie w. Wschodniey zmylonego T heophila Or thologa , k. [3], s. 4 5; O tvet Ipatija Poteja klir ik u Ostroskomu , w: RIB, t. 19, SPb 1903, s. 1065 1066; P. Ska rga, Berestejsk ij sobor i oborona jego, w: RIB, t. 7, SPb 1882, s. 948 952; Sowita wina , s. 492 493. 70 M. Smot r yck i, Apologia peregr inatiey do kraiow wschodnich [...], LwÑw 1628, s. [3 5]; ibidem , Ex[a]ethesis abo Expost ulatia toiest Rosprawa mid zy apologi a antidotem o ostanek bldÑw y klamstw Zi zaniowych , Philaletowych , Or thologowych y K ler ykowych , LwÑw [po 1629], k. [1 6], 1 3; ibidem , Paranen sis abo Napomnienie od [...] Meletiusza Smotr yc kiego, r zec zonego archiepiskopa polock iego [...] do [...] Brac twa Wilesk iego Cerkwie witego D uch a, a w osobie iego do wszystk iego tey strony narodu r usk iego [...], K ra kÑw 1629, s. 5 7, 14 15, 20. 71 Perestroga , w: AZR, t. 4: (1588 1632 ), SPb 1851, s. 115. 72 Kratkoslovny j otvet Feodula , s. 141142.

OiRwP_t-51_wer0.indd 169 OiRwP_t-51_wer0.indd 169

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35

170

IGOR BOR T N IK vsemu lacno ver it, e vsego sja spodevaet, ne z da lo sja na m s t ych, kotor ye sja do nas ot z y va l i i gor nul i, ni kogo s posrodk u sebe v y pichat i i doga a l ismy tomu, a z a by pr iatel'skoe a ljudskoe ich do sebe pr ipuscen'e vontpl ivost' a lbo bludy v vere, esl i ja k ie mel i, z serdc ich v y njat i mog lo73.

W ten sposÑb dopuszczano moliwo reinter pretacji pojcia ,,herezji" ja ko okrelenia innej or ientacji relig ijnej bez por usza nia tradycy jnego wtk u a ksjolog icznego. Centra lny m tematem w rozpatr y wa niu stosunkÑw pomidz y przedstaw iciela mi rÑnych w yzna staje si sprzeczno midz y wa r toci chrzecija sk ich cnÑt mora lnych a zagadnienia mi doktr y na lny mi. Wa r to jedna k wzi pod uwag, e autorem t ych pogldÑw byl ewa ngelik Ma rcin Broniewsk i, ktÑr y bronil interesÑw Cerk w i prawoslaw nej ja ko z wolennik ant ykatolick iego sojusz u polit ycznego, std, piszc ten ut wor, k ierowa l si nie t ylko interesa mi prawoslaw nych, a le te i protestantÑw. Posl ug ujc si arg umentacj podobn do a rg umentacji ewangelikÑw, ideologow ie prawoslaw ni w yka z y wa li, e przeladowanie ich w yzna nia -- prawdziwej w ia r y -- jest rzecz niedopuszcza ln. Potpiajc ucisk Cerk w i prawoslaw nej, oburzano si, e prawoslaw nych w R zeczpospolitej tra ktuje si gorzej ni ydÑw i protesta ntÑw74. P rz yk lad ten w iadcz y o randze i sposobie ujmowania problemu nietolerancji w pracach glÑw nych polemistÑw prawoslaw nych. Najw iksz slaboci tych w y wodÑw jest niedostateczne uka zanie przejawÑw nietolera ncji sa mych prawoslaw nych, na co wska z y wa no w literaturze kontrrefor macy jnej. Melecy Smotr yck i po przejciu na katolicyzm oska ra l ,,schi zmat ykÑw " o bratobÑjst wo i w y mienial zabÑjst wa z pocztk u lat dw udziest ych X V II: arcybisk upa polock iego Joza fata Kuncew icza w Witebsk u, hieromonacha A ntoniego Grekow icza w K ijow ie ora z dwÑch kaplanÑw w Czarnogrodzie i K ijow ie; z czasÑw daw niejsz ych w y mienia l za mach na metropolit unick iego Hipacego Pocieja75. W pracy Antelenchus podkrela no, e nienaw i prawoslaw nych wobec katolikÑw przew ysza nienaw i ze strony ,,heret ykÑw "76. Ten za rz ut z reg ul y omija no w myli prawoslaw nej, chcc uka za nietolerancj przedstaw icieli kontrrefor macji. Ta ka ta kt yka budzi istotne wtpliwoci, co do szczeroci postaw y tolera ncy jnej przedstaw icieli myli prawoslaw nej, ja ko e ujaw nia jej koniunktura lny cha ra kter. Decyzje prz y jte na sejmach 1632 1635 rok u zapocz tkowa l y now y etap w histor ii Cerk w i prawoslaw nej. Na sejmie elekcy jny m w pa dzierniku 1632 roku uchwalono projekt porozumienia midz y prawoslaw nymi a unita mi, za k ladajcy ca lkowite rÑwnoupraw nienie Cerk wi prawoslaw nej i unick iej, prawo prawoslaw nych do metropolii kijowskiej ora z bisk upst wa lwowsk iego, l uck iego, przemysk iego i mcislawsk iego, prawo w ybor u wlasnej hiera rchii, za k lada nia szkÑl i dr uka r . P rojekt ten jednoczenie za k lada l nadanie prawoslaw ny m prawa do piastowa nia sta now isk we wladzach miejsk ich. P rok la mowa no rÑw nie przeka zanie
73 74 75 76

Apokr isis. Soc inenie Chr istofora F ilaleta , s. 1332. J. Boreck i ta insi, Protestac ija , s. 321; Perestroga , s. 216. M. Smot r yck i, Ex[a]ethesis, k. [4]. Antelenchus, s. 722.

OiRwP_t-51_wer0.indd 170 OiRwP_t-51_wer0.indd 170

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

171

spolecznoci prawoslaw nej k ilk u kociolÑw w du ych miastach, ktÑre mia l y pozosta w jej posiadaniu do momentu podzia l u cerk w i i k lasztorÑw przez specja lnie powolane przez sejm koronacy jny komisje (now y podzia l mia l uwzgldnia liczb wierzcych). W czasie sejmu elekcy jnego W ladyslaw I V zat w ierdzil Piotra Mohyl ja ko metropolit kijowskiego ora z w ybÑr bisk upÑw -- w ten sposÑb Cerk iew prawoslaw na zosta la oficja lnie uzna na, a szczegÑl y podzia l u orga ni zacy jnego ora z majtkowego usta lono na sejmie 1635 rok u. Wprowadzenie t ych zmia n popraw ilo stosunk i midz y prawoslaw ny mi a unita mi, jedna k do ostatecznego poroz umienia relig ijnego nie doszlo. SpÑr podsyca l y konflikt y z w i za ne z podzia lem majtk u ora z stanow isko R z y mu, ktÑr y nie uzna l postanow ie z lat 1632 i 1635. Jedna k zda niem Ja na Dzig ielewsk iego, Cerk iew prawoslaw na przez ca l y ten czas mia la swobod dzia lania77. W latach 1632 48 postawa stronnict wa prawoslaw nego ulegla pewny m zmianom. P raw ne usankcjonowanie dzia lalnoci Cerk w i spowodowa lo poglbienie w jej obrbie procesu konfesjona li zacji, przejaw iajcej si w centra li zacji wladz y cerk iew nej, wzmocnieniu roli hiera rchii (kosztem roli bract w), w pl y wÑw koza kÑw ora z patr ia rchatu konsta nt y nopolsk iego. Literatura prawoslaw na tego okresu koncentr uje si na roli Cerk w i r usk iej. Ta tendencja jest cha ra kter yst yczna dla ut worÑw powsta l ych glÑwnie prz y A kademii K ijowsko Mohyla sk iej. S to prace P iotra Mohyl y (1635), Sylwestra Kossowa Exegesis i Pater ikon (1635), ut wor y anonimowe Indic ium (1638), Lifos (1644). P rz y dowodzeniu prawdziwoci nauk i Cerk w i prawoslaw nej kont ynuowa no teolog iczn tradycj, wedl ug ktÑrej w yznacznika mi prawdziwej Cerk w i s jedy no, wito, powszechno i sukcesja apostolska. W t y m okresie prawoslaw na myl teolog iczna w y ra nie prezentuje odmienno wlasnej doktr y ny relig ijnej ta k w stosunk u do katolikÑw, ja k i protestantÑw. Systemat yzacj za loe teolog icznych stanow i w ydane w 1645 rok u z inicjat y w y P iotra Mohyl y Zebranie krÑtkiej nauki o artykulach wiar y prawoslawnej katolickiej chr zecijaskiej jako Cerkiew Wschodnia apostolska uczy [...]. W dziele t y m w iele miejsca powicono odpa rciu za rz utÑw w ysuwanych przez innow iercÑw wobec k ultu i nauk i prawoslaw nej. Jednoczenie w krgach cerk iew nych elit pojaw il si ba rdziej tolera ncy jny stosunek do Kociola katolick iego, co przejaw ia lo si umia rkowa ny m cha ra kterem polemik i, zmniejszeniem liczby prz y t ykÑw i epitetÑw. Znikaj roz wa ania o ,,heret yck im" cha ra kterze nauk i katolick iej, o papie u ja ko ant ychr ycie, pojaw iaj si natomiast uwag i o zbienoci doktr y n prawoslaw nej i katolick iej, z powag pisa no o k ulcie katolick im. Autor Lifosa dowodzil, e nauka Kociola katolick iego rÑni si od nauk i Cerk w i prawoslaw nej t ylko w dwÑch punktach (w k westii pochodzenia Ducha w. i roz umienia z w ierzchnoci cerk iew nej), e jest ba rdziej podobna do doktr y ny prawoslaw nej ni ka lw ini zm i lutera ni zm78. Idea unii
77 J. Dzigielewsk i, O tolerancj dla zdominowanych . Polityka wyznaniowa Rzec zypospolitej w latach panowania W ladyslawa I V, s. 8. 78 Lifos, w: ArchivJZR, c. I I, t. I X, K v, 1893, s. 379 381.

OiRwP_t-51_wer0.indd 171 OiRwP_t-51_wer0.indd 171

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35

172

IGOR BOR T N IK

oceniana jest w zasadzie poz y t y w nie: ,,Unia wedl ug imienia na z w iska swego, mia la by rzecz by dobra, ktÑra znacz y zgod i zjednoczenie Bog u mile i prz y jemne, do ktÑrego sa m Pan Jez us wsz ystk ich zaci gajc apostolÑw ucz yl"79. W Lifosie wy ra ono yczenie pow rotu obu KociolÑw do sta ro y tnej jednoci80. Idea ta w postaci projektu ,,nowej unii" pojaw ila si rÑw nie w ra mach de metropolii kijowskiej do porozumienia z Kociolem katolick im. w iadect wem tego jest powsta l y w krgach blisk ich metropolicie a nonimow y memor ial z 1644 rok u, ktÑr y dla spraw y zjednoczenia przew idy wa l ba rdzo powa ne ustpst wa, m.in. uznanie pr y matu papiest wa81. P rz ycz y ny tej zmiany stosunk u wobec Kociola katolick iego na le y posz uk iwa w specy fice nowego poloenia Cerk w i prawoslaw nej, a ta k e w instr umenta lny m posl ug iwa niu si ide owej unii. Nie zmienilo to w rog iego nastaw ienia wobec unitÑw. W pracach polemistÑw prawoslaw nych podkrelano poz y t y w ne znaczenie unii ja ko zjaw iska uniwersa lnego, opa r tego na rÑw noci zjednoczonych. Jedna k e unia brzeska byla oceniana ja ko negat y w ny prz yk lad zjednoczenia w ymuszonego sil. Dzia lacz y unick ich oska ra no o prÑb zlik w idowania tradycji prawoslaw nej, uzna nej przez nich za ,,schi zmat yck" i ,,heret yck"82. Skr upulatnie w yliczano wsz ystk ie w y padk i przeladowa nia prawoslaw nych, zabierania budy nkÑw kocielnych, za ka z u zebra publicznych, r ugowa nia prawoslaw nych ze sta now isk w urzdach miejsk ich, wizienia dzia lacz y prawoslaw nych itd. Unici nie uznawa li rÑw nouprawnienia ,,schi zmat ykÑw " po 1632 rok u, co zaostrza lo ba rdzo ton polemiki83. Ja k i w poprzednim okresie, nierzadko w yolbrz y miano stopie nietolera ncji kontrrefor matorÑw, a ich postaw ie przeciwstaw iano cier pliwo i tr wa lo w w ierze prawoslaw nych. Ca lkow it y bra k tolera ncji oka z y wano Ñwczesny m ,,apostatom", t y m, ktÑrz y opucili prawoslaw ie po unii. W stosunk u do nich posl ug iwano si metod ca lkow itej dyskredy tacji, polczon z negat y w n ocen mora lnoci przeciw nika84. rÑdla w rog iego nastaw ienia wobec unitÑw na le y sz uka w toczcej si wÑwczas wa lce o podzia l majtk u ora z w konk urowaniu o w iernych. W odrÑnieniu od okresu wczeniejszego wzmacniaj si a kcent y polemiczne wobec przedstaw icieli protestant yzmu. W pracach teolog icznych Piotra Mohyl y i Sylwestra Kossowa polemika k ierowa na jest glÑw nie przeciwko ,,heret ykom". Mohyla na z y wa nawet protestantÑw ,,ludem mahometa sk im" za maskowany m pod plaszcz yk iem t y tul u chrzecija sk iego85. Wedl ug autora Lifosa, ,,Cerk iew wita Wschodnia [...] adn mia r z LuIndic ium, to iest poka zanie Cerkwie prawd z iwey, iak dawno y od kogo poc ztek swoy wz ila y po c zym j pozna , w: ArchivJZR, c. 1, t. V I I, K iev 1914, s. 790. 80 Lifos, s. 378. 81 Pogld pewnego Polsk iego Szlach c ica wyznania greck iego, w: W. Hr y niew icz, Pr zeszlo zostawi Bog u , s. 99 111. 82 Indic ium , s. 790 791; Lifos, s. 378. 83 K. T. Sk upiesk i, Rozmowa albo relatia rozmowy dwoch RusinÑw schi zmatyka z unitem o rozmnoeniu wiar y Katolick iey o Patr yarch ac ie Carogrod zk im, o schi zmatach , o soborach , o uniey, o chr zc ie Rusi, o wolnociach duchowiestwa Rusk iego y in sze miscellania. 1634, w: ArchivJZR, c. 1, t. 7, K iev 1887, s. 731732. 84 Indic ium , s. 794 796; Lifos, s. 82, 87. 85 P. Mog ila, ,,Krest Chr ista Spasitelja" [...] 1632, w: ArchivJZR, c. 1, t. 8, K v 1914, s. 400.
79

OiRwP_t-51_wer0.indd 172 OiRwP_t-51_wer0.indd 172

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

173

tra mi i Ka lw ina mi zgadza nie moe"86. OgÑlnie rzecz ujmujc, Ñwczesna postawa prawoslaw nych wobec protesta ntÑw nie rÑnila si od postaw y, ja k wobec ewagelikÑw reprezentowa li katolicy. W now ych wa r unkach oficja lna doktr y na cerk iew na sta ra la si odci od kompromitujcej spuci zny w pl y wÑw ewangelick ich. Niejednokrotnie podkrela no potpienie ka lw isk ich a r tuk ulÑw w ia r y przez patr ia rch konsta nt y nopolsk iego87. Kossow odrz ucal t w ierdzenia przeciw nikÑw o pa nowa niu w A kademii Kijowsko Mohyla sk iej w pl y wÑw protesta nck ich i o naucza niu przez ,,heret ykÑw "88. Polit yczny m odpow iednik iem tej sy tuacji staje si zer wanie sojusz u pa rla menta rnego szlacht y prawoslaw nej i dysydenck iej (ok. 1635) i obojtno prawoslaw nych wobec a kcji sejmow ych protestantÑw. Specy ficzn cech tego okresu jest to, e w literaturze prawoslaw nej nie powstaj ut wor y, w ktÑr ych problem tolera ncji w yciu spoleczno polit yczny m bylby przedmiotem odrbnych roz wa a . Slabnie tendencja do dowodzenia niezbdnoci tolera ncji relig ijnej w pra kt yce spolecznej. Jedy nie Mohyla prz y pomina, e Chrystus potrzebuje dobrowolnego sl uenia89. P roblem tolerancji w yciu spoleczno polit yczny m w ystpowa l glÑw nie w mowach i projektach sejmow ych, ktÑr ych autora mi byli poslowie w yznania prawoslaw nego na czele z Ada mem K isielem. W jego mow ie sejmowej z 17 w rzenia 1641 rok u znajdujemy odwolanie do klejnotu tolerancji ja ko g wa rancji jednoci stanowej; K isiel dowodzi, i og ra nicza nie swobÑd w yznaniow ych jest za machem na wolno ca lego sta nu szlacheck iego i moe spowodowa na r uszenie jednoci R zeczpospolitej90. Ta k ja k i wczeniej, dzia lacz y unick ich oska ra no o bunt y i na r usza nie pokoju spolecznego91. W ow y m czasie jedna k, wzmia nk i o wolnoci w yznaniowej stanow il y przewa nie for m wa lk i o ut w ierdzenie praw Cerk w i prawoslaw nej w ra mach pa st wa sta nowego. O tolera ncji ja ko wolnoci ponadkonfesy jnej praw ie nie wspomina no. Zbli enie z katolika mi spowodowa lo od egnanie si od wspÑlpracy z dysydenta mi92. P rz y wÑdcy szlacht y i przedstaw iciele w yszego duchow iest wa z P iotrem Mohyl na czele za mierza li dochodzi swoich praw w ylcznie w sposÑb lega lny, za k ladajc konieczno roz w i za kompromisow ych. Ty mczasem w pra kt yce spolecznej -- konflikcie z unita mi, podobnie ja k i w okresie poprzednim, nierzadko uciekano si do przemocy. Ja ko prz yk lad moe tu posl u y gwa ltow ne zajcie monasterÑw w. Spasa w Sta r y m Sa mborze, w. Onufrego w Law row ie i smolnick iego w diecezji przemysk iej, przeznaczonych dla prawoslaw nych zgodnie z ,, P unkta mi uspokojenia relig ii g reck iej" 93. Wy padk i te dowodz , e ta k ja k i w poprzednim okresie hasla tolerancji w ykorz yst y wa no w dysk ursie Cerk w i prawoslaw nej instr umenta lnie.
Lifos, s. 381. S. Kossow, Exegesis [...] 1635, w: ArchivJZR, c. 1, t. 8, K v 1914, s. 444; Lifos, s. 381. 88 S. Kossow, Exegesis, s. 423 445. 89 P. Mog i la, ,,Krest Chr ista Spasitelja", s. 406 408. 90 S. Golubev, Kievsk ij mitropolit Petr Mogila i ego spodv inik i , t. 2, Pr iloenija , K iev 1898, s. 153 154; J. Dzigielewsk i, O tolerancj dla zdominowanych , s. 191. 91 Ibidem , s. 182. 92 Ibidem , s. 183. 93 Ibidem , s. 175.
86 87

OiRwP_t-51_wer0.indd 173 OiRwP_t-51_wer0.indd 173

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35

174

IGOR BOR T N IK

OprÑcz stanow iska oficja lnego w myli prawoslaw nej tego okresu istnieje nur t opoz ycy jny, dla ktÑrego cha ra kter yst yczna jest postawa nietolera ncy jna wobec wsz ystk ich innow iercÑw, zgodna z tradycj stronnict wa konser wat y w nego. P rzedstaw icielem tego nur tu jest Izajasz Kopisk i, nieuznawany przez wladze pa st wowe metropolita w latach 1631 32. On i jego z wolennicy uwa ali, e prawoslaw ni pow inni sk upi si na wa lce z katolika mi i unita mi, doprowadzi, nawet na drodze wa lk i zbrojnej, do popa rcia ewentua lnej inter wencji mosk iewsk iej. Oficja lnemu k ierow nict w u Cerk w i staw iano za rz ut o przejmowanie nauk i Kociola zachodniego i zdrad prawoslaw ia. W odpow iedzi na prÑby poroz umienia z katolika mi rozsiewano pogloski, ja koby metropolita kijowski odstpil od prawoslaw ia i zostawsz y z nominacji papiesk iej patr ia rch, za mienil cerk w ie na kociol y i niszcz yl rusk ie ksigi liturg iczne94. Do tego k ier unk u na le y za licz y paszk w il napisany przez Fedora Kopyst y sk iego w 1641 rok u i rozpowszechniany w for mie odpisÑw w ziemi przemysk iej. Odwol ywano si w nim do niedaw nego sejmu 1641 rok u, w w y nik u ktÑrego poslow ie prawoslaw ni zosta li si zmuszeni do zgody na przeka za nie unitom monaster u w. Spasa w P rzemylu w ra z z dobra mi. W paszk w ilu oska rano o zdrad bisk upa Sylwestra Hulew icza ora z Ada ma K isiela, okrelonego ja ko ,,w ier utnego zdrajc" i ,,straszinnego machla rza" 95. Duch skrajnej nietolerancji dominuje te w twÑrczoci ihumena brzeskiego A fanasego Filipowicza. Polemista ten reprezentowal nieprzejednane stanowisko wobec wsz ystkich przeciwnikÑw, uznajc za cel konieczny prz ylczenie do prawoslawia wsz ystkich innowiercÑw. Filipowicz zdecydowanie potpial tych w yznawcÑw prawoslawia, ktÑrz y w ypowiadali si na rzecz kompromisu z katolikami; odrzucajc podejcie z wolennikÑw tez y ,, i ta, i ta wiara jest dobra!", wz y wal krÑla do lik widacji Kociola unickiego96. Wymieniona strategia jest w swojej istocie identyczna ze strategi ,,zgody " w ystpujc w myli kontrreformacyjnej; rÑnica polegala tylko na uwiadomieniu sobie granic praktycznej realizacji takiego programu. Podsumow ujc, mona st w ierdzi, e podejcie prawoslaw nej myli teolog icznej i spoleczno polit ycznej dr ug iej polow y X V I i pier wszej polow y X V II w iek u do problemu tolera ncji jest t y powe dla przewa ajcej wikszoci dysk ursÑw konfesy jnych bada nej epok i. Cha ra kter yz uje je przekona nie o instr umenta lnej wa r toci tolerancji ja ko cz y nnika sprz yjajcego lub przeszkadzajcego w roz woju wlasnego w yzna nia. Ujcie problemu tolerancji w myli elit prawoslaw nych w R zeczpospolitej omaw ia nego okresu ulega lo ci gl y m zmianom. PoszczegÑlne stanow iska, mimo ich rozbienoci, ewoluowa l y w za lenoci od zmia n spoleczno polit ycznych, co przejaw ia lo si w ba rdziej lub mniej tolerancy jnej postaw ie wobec innych w yzna . Dlatego stosunek myli prawoslaw nej do tolera ncji moe by oceniany ja ko koniunktura lny i za leny od polit ycznych okolicznoci.
Ak tyJZR, t. 3: (1638 1657), SPb 1861, s. 4 8. Bibl ioteka im. E. R acz y sk iego w Pozna niu ( BR), nr 25, k. 59 v 60 v. 96 D iar ius Berestejskago ig umena Afanasija F ilippov ica , w: RIB, t. 4, SPb 1878, s. 90, 99, 101, 106, 149.
94 95

OiRwP_t-51_wer0.indd 174 OiRwP_t-51_wer0.indd 174

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35

PROBLEM T OLER A NC JI W PR AWOSL AW NE J M YLI TEOL OGICZNE J...

175

Summa r y
Up until now the problem of tolera nce in Or thodox theolog ica l a nd socio politica l thought of R zeczpospolita has never been the subject of a sepa rate histor iog raphic resea rch. This problem has a specia l topica lit y in the discourse of the Or thodox communit y in R zeczpospolita in the second ha lf of the 16th -- ea rly 17th centur ies, when the conceptua l approach to tolera nce was ga ining momentum. Three stages, a long which this approach for med, ca n be singled out. At the pre Uniate stage (the second ha lf of the 16th centur y) the features, t y pica l of Or thodox polemica l thought, were confessiona l intolera nce in the theolog ica l pla ne a nd isolationist policy, based on the a lleged impeccabilit y of the Church doctr ine. On the socio politica l pla ne the question of tolera nce was not ra ised. At the second stage (1596 1632), sta r ting w ith the adoption of the Brest Union a nd provok ing the Or thodox Church's loss of its of ficia l status in R zeczpospolita, the treatment of the issues of tolera nce moved beyond the solely theolog ica l sphere a nd got draw n into the context of socio politica l problems. Asser tion of the va lue of tolera nce accompa nied the cr iticism of the Union a nd the str ug gle for restor ing the pre Uniate status of the Or thodox Church. Or thodox thought of this per iod compr ised t wo basic trends: "conser vative", a iming at isolationism, a nd "libera l", show ing readiness for a compromise w ith people of other confessions, especia lly P rotesta nts. In their works the representatives of the latter trend pa id much attention to attr ibuting a positive sig nifica nce to the problem of tolera nce by way of leg itimist a nd politico prag matic a rg umentation. In the mora l a nd relig ious aspect the t wo trends were cha rged w ith instr umenta l inter pretation of the problem of tolera nce. At the third stage (1632 1648), beg inning w ith the retr ieva l of the of ficia l status of the Or thodox Church in the politico lega l system of R zeczpospolita, Or thodox thought beca me dominated by the theolog ica l aspect of the problem of tolera nce. The ideolog y of the of ficia l administration ca r r ied the sig ns of mildness in the polemics w ith the Roma n Catholics a nd Uniates, at the sa me time streng thening intolera nce towa rds P rotesta nts. Never theless, a n intolera nt attitude to a ll representatives of other confessions was cha racter istic of the opposing movement w ithin the Church at this stage. By a nd la rge, the treatment of the problem of tolera nce in the discourse of the Or thodox Èlites dur ing the late 16th -- ea rly 17th centur ies evolved at the discretion of socio politica l circumsta nces, which found expression in the va r y ing degree of tolera nce to representatives of different confessions. This allows us to qua lif y the approach to the problem of tolera nce in Or thodox thought as situationa l.

OiRwP_t-51_wer0.indd 175 OiRwP_t-51_wer0.indd 175

2007-11-06 08:13:35 2007-11-06 08:13:35