Документ взят из кэша поисковой машины. Адрес оригинального документа : http://hist.msu.ru/Labs/UkrBel/bortnik_pytanie.doc Дата изменения: Thu Mar 11 19:47:54 2010 Дата индексирования: Tue Oct 2 00:41:48 2012 Кодировка: koi8-r

?. А. Бортн?к (М?нск)

Пытанне рол? дзяржа?най улады ? с?стэме рэл?г?йных аднос?н паводле
«Сандам?рскай канфес??»

У с?стэме тэалаг?чнай ? сацыяльна-пал?тычнай думк? ВКЛ ? Польшчы эпох?
Новага часу важнае месца займае праблема ?заемааднос?н рэл?г?йных ?
дзяржа?ных ?нстытута? у грамадстве. Яна па-рознаму вырашалася
прадста?н?кам? розных рэл?г?йных ? грамадска-пал?тычных ?дэйных нак?рунка?.
Сярод ?х асабл?вае месца належыць пратэстанцкай рэл?г?йна-ф?ласофскай ?
сацыяльна-пал?тычнай думцы. У яе разв?цц? вылучаецца ? якасц? асобнага
ранн? перыяд, звязаны са стана?леннем на тэрыторы? ВКЛ ? Польшчы
пратэстанцк?х канфес?йных груп (1540-я гг. - 1573 г.). У пэ?най ступен?
завяршэннем пошука? да стварэння канцэптуальнага падыходу паводле
пазначанай праблемы з'я?ляюцца ?дэ?, як?я змяшчаюцца ? тэксце «Сандам?рскай
канфес??», выдадзеным прадста?н?кам? малапольскага збору на аснове вызнання
веры швейцарск?х рэфармаваных абшчын «Гельветыцкая канфес?я пазнейшая»
(«Confessio Helvetica posterior») напярэдадн? аб'яднанага с?ноду лютэран,
«Чэшск?х брато?» ? кальв?н?ста? Польшчы ? ВКЛ, як? адбы?ся ? Сандам?ры 9-15
красав?ка 1570 г., дзе прапано?ва?ся ?м? ? якасц? рэпрэзентацы? аф?цыйнай
тэалаг?чнай дактрыны аб'яднанай пратэстанцкай канфес?? ? Рэчы Паспал?тай.
Пазначанае пытанне, як ? ? цэлым праблема ?заемааднос?н дзяржа?ных ?
рэл?г?йных ?нстытута? у грамадстве ? пратэстанцкай думцы ранняга перыяду не
знайшла дастатковага асвятлення ? г?старыяграф??. Пачатак разгляду названай
праблемы ?зыходз?ць да палем?чнай л?таратуры другой паловы XVI ? XVII
стст., дзе яна выступала ? выключна суб'екты?ным святле ? з'я?лялася
прадметам апалог?? або дыскрэдытацы? ? залежнасц? ад канфес?йнай арыентацы?
а?тара?.
Ва ?ласна навуковых даследаваннях, як?я пачынаюцца ? Х?Х ст., пэ?ныя
аспекты дадзенай праблемы разглядаюцца пераважна ? сувяз? з анал?зам
г?сторы? разв?цця рэфармацыйнага руху ? ВКЛ ? Польшчы на пачатковым этапе ?
розных аспекта? яго ?дэалог??. Першым крокам у дадзеным нак?рунку
з'я?ляецца праца польскага г?сторыка другой паловы Х?Х ст. В. Закжэ?скага,
прысвечаная анал?зу разв?цця рэфармацыйнага руху ? звязанай з гэтым
соймавай барацьбы ? перыяд пра?лення двух апошн?х Ягелона?[1]. У канцы Х?Х
- пачатку ХХ стст. разгляд праблемы суаднос?н дзяржа?ных ? рэл?г?йных
?нстытута? ? пратэстанцкай думцы ранняга перыяду ме? месца ? сувяз? з
вывучэннем г?сторы? соймавай барацьбы евангел?цкай шляхты ? артыкуле А.
Сметаны[2]. Неабходна адзначыць у гэтай сувяз? даследаванне А.
Халецкага[3], прысвечанае генэз?су ? заключэнню Сандам?рскай ун??. Паводле
яго, пера?тварэнне пратэстантызму ? пануючую канфес?ю з'я?лялася
канчатковай мэтай евангел?цка-рэфармацкай думк? ? Польшчы, на працягу ?сяго
перыяду каралявання Жыг?монта А?густа ? адрозненне ад «Чэшск?х брато?»,
як?х задавальняла прызнанне дзяржавай талеранцы? адносна ?х веравызнання.
Ускосна сацыяльна-пал?тычныя ?дэ? евангел?цк?х дзеячо? ранняга перыяду
разглядаюцца ? працах па г?сторы? пратэстантызму ? Рэчы Паспал?тай,
рас?йск?х навуко?ца? Н. Любов?ча, П. Жуков?ча[4]. У 1942 г. выходз?ць праца
дацкага даследчыка К.Э. Ёргенсэна[5], у якой закранаюцца пытанн? талеранцы?
? ?заемааднос?н дзяржавы ? царквы ? кантэксце даследавання экумен?чных
тэндэнцый у межах пратэстантызму Рэчы Паспал?тай другой паловы XVI - першай
паловы XVI? стст.
Найбольшае значэнне пры вывучэнн? генэз?су ? сутнасных характарыстык
«Сандам?рскай канфес??» мае фундаментальнае даследаванне польскага
пратэстанцкага г?сторыка Ю. Лемана[6]. У яго межах закранаецца пытанне
?заемааднос?н дзяржавы ? царквы паводле «Сандам?рскай канфес??» ? кантэксце
канфес?йных тэкста? у Заходняй Е?ропе ? ВКЛ ? Польшчы эпох? Рэфармацы?. У
дадзенай працы ?люструюцца асно?ныя элементы аднос?н свецкай улады ?
рэл?г?йных ?нстытута? ? рэфармацыйных канфес?йных вучэннях ВКЛ ? Польшчы да
1570 г.; указваюцца пры гэтым адрозненн? ? падыходах пам?ж лютэранам?,
кальв?н?стам? ? «Чэшск?м? братам?». Разам з тым анал?з дадзенага пытання
мае тут дастаткова агульны характар, пакольк? а?тар канцэнтруе гало?ную
?вагу на даследаванн? тэалаг?чных праблем.
З даследавання? другой паловы ХХ ст., як?я часткова закранаюць
прадста?леную праблему, неабходна адзначыць працы У.А?густыняк, Т. Войка,
Х. Гм?тэрэка, Г. Кавальскай, М. Космана, Я. П?ражыньскага,
В.Сабац?ньскага[7]. Для ?х характэрна думка аб перавазе элемента?
?нталеранцы? ? ?мкненн? да забяспячэння пануючага станов?шча ? грамадстве з
дапамогай перацягнення на свой бок дзяржа?най улады шляхам устана?лення
«нацыянальнай канфес??» ? межах дыскурсу ранняга польскага пратэстантызму.
Аднак у цэлым у г?старычнай навуцы не было да гэтага часу праведзена
спецыяльнага комплекснага даследавання пытання ?заемаднос?н дзяржа?ных ?
рэл?г?йных ?нстытута? у пратэстанцкай думцы ранняга перыяду. Мэтай
дадзенага артыкулу з'я?ляецца экспл?кацыя ? анал?з сутнасц? падыходу да
рол? дзяржа?най улады ? с?стэме рэл?г?йных аднос?н, тэарэтычна
рэпрэзентаванага ? тэксце «Сандам?рскай канфес??» у шырок?м кантэксце
польска-вял?какняскай ? агульнае?рапейскай пратэстанцкай думк?.
Падыход да пытання ?заемааднос?н дзяржа?ных ? рэл?г?йных ?нстытута? у
грамадстве ? дыскурсе пратэстантызму фарм?руецца ? ходзе разв?цця працэса?
канфес?янал?зацы? ? адыходу большасц? дзеячо? заходнее?рапейскай Рэфармацы?
ад прызнання прынцыпа? талеранцы? ? а?таном?? духо?нага жыцця, заснаваных
на канцэпцы? «хрысц?янскай свабоды», на ранн?м этапе рэфармацыйнага руху.
?дэолаг? Рэфармацы? Марц?н Лютэр, Ульрых Цв?нгл?, Жан Кальв?н ? ?ншыя
акцэнтавал? сутнаснае адрозненне двух вымярэння? чалавечага быцця:
«унутранага чалавека» ? «знешняга чалавека». Першае вымярэнне прая?ляецца ?
персанал?сцк?х аднос?нах чалавека да Бога ? выкананн? яго вол?, змешчанай у
евангельск?м вучэнн?. Другое вымярэнне знаходз?ць адлюстраванне ?
матэрыяльнай практыцы. Яго спецыф?ка вызначаецца арган?зацыяй с?стэмы
?заемааднос?н пам?ж прадста?н?кам? грамадства ? межах фармал?заваных
структур, гало?най з як?х з'я?ляецца дзяржава. Дзяржава ахопл?вае
сукупнасць ус?х прадста?н?ко? грамадства, незалежна ад ?х светапоглядных
арыентацый. Яе дзейнасць рэгулюецца адпаведным? органам? з дапамогай пэ?най
вызначанай с?стэмы норм ? кантралюецца шляхам выкарыстання механ?зма?
прымусу. Рэфарматары акцэнтуюць а?тарытэт дзяржа?най улады з дапамогай
тэалаг?чных ? сацыяльна-практычных аргумента?. Ж. Кальв?н углядае
прысутнасць Бога ? рэал?зацы? свецкай улады, а таму абавязак выконваць яе
патрабаванн? ён прыра?но?вае да паслушэнства боск?м ?мператывам[8].
Паслядо?на асуджаюцца мяцяжы ? ?ншыя гвалто?ныя дзеянн?, нак?раваныя
супраць дзяржа?най улады, як?я квал?ф?куюцца як бунт супраць боскага
?стана?лення. М. Лютэр, Ж. Кальв?н ? ?ншыя рэфармацыйныя ?дэолаг?
падкрэсл?вал?, што займанне хрысц?янам? дзяржа?ных пасад, прывядзенне ?м? ?
выкананне пастано? органа? свецкай улады, у тым л?ку звязаных з
выкарыстаннем нас?лля, не супярэчыць евангельскаму вучэнню.
Сцвярджэнне а?тарытэту дзяржа?най улады ? сферы матэрыяльнай практык?
было ск?равана супраць тэакратычных амб?цый катал?цкай царквы. У той жа час
на ранн?м этапе Рэфармацы? абгрунто?валася недапушчальнасць з боку дзяржавы
?мяшання ? сферу рэл?г??, якая адлюстро?вае нематэрыяльнае вымярэнне
чалавечага быцця. М. Лютэр дэкларава? ная?насць мяжы, якую не можа
перасягнуць н?якая зямная ?лада: «Свецкае пра?ленне мае законы, як?я
распа?сюджваюцца не далей за цела ? маёмасць ? тое, што з'я?ляецца знешн?м
на зямл?. Над душой жа Бог не можа ? не хоча дазвол?ць уладарыць н?кому,
акрамя Сябе Самога»[9]. Дадзены падыход экспл?цыруе наступныя высновы:
а?таномнае ?снаванне рэл?г?йных ?нстытута? у дзяржаве; свабода
?нтэрпрэтацы? Святога П?сьма, яго публ?чнага тлумачэння ? абмеркавання ?
межах хрысц?янскай абшчыны; права ? нават абавязак негвалто?нага
супрац??лення дзяржа?най уладзе ? выпадках яе ?мяшання ? сферу сумлення.
Аднак ва ?мовах ?змацнення супрацьстаяння з ?дэйным? прац??н?кам?
пратэстанцкая думка прызнае ролю дзяржа?най улады ? барацьбе з тым?
вучэнням?, як?я абвяшчаюцца ератычным?. М. Лютэр, выкарысто?ваючы свецк?х
пратэстанцк?х князё? як важны фактар умацавання ? распа?сюджання Рэфармацы?
? Герман??, паступова прызнае ?х права на аф?цыйнае вяршэнства ?
арган?зацыйнай структуры царквы ? кантроль над захаваннем прававернасц? ?
грамадстве, пры захаванн? а?таном?? царкав ? чыста тэалаг?чнай сферы. Ён
закл?ка? дзяржа?ныя ?лады да дэпартацы? прадста?н?ко? ?ншых хрысц?янск?х
канфес?й, абгрунто?ва? неабходнасць жорстк?х пакарання? для анабаптыста? аж
да смяротнай кары[10]. Свабода веравызнання рэ?нтэрпрэтавалася ? ?дэю
«прыватнай свабоды рэл?г??», згодна з якой прадста?н?к? альтэрнаты?ных
погляда? мел? права прыватна прытрымл?вацца свайго вызнання без яго
публ?чнай дэманстрацы? пры ?мове абавязковага ?дзелу ? кульце пануючай
«?сц?ннай» канфес??.
?стотная роля дзяржа?най улады ? с?стэме рэл?г?йных аднос?н
акцэнтавалася таксама ? вучэнн? швейцарск?х рэфармаваных цэрква?. Ж.
Кальв?н, нягледзячы на акцэнтаванне спецыф?к? «Царства Божага» ? «зямнога
?раду» ? якасц? элемента палем?к? з радыкальна-рэфармацыйным падыходам,
пастул?руе права ? нават абавязак дзяржа?най улады ажыцця?ляць кантроль у
сферы рэл?г?йных аднос?н. Сярод яе гало?ных абавязка? Ж. Кальв?н вылучае
забяспячэнне таго, каб «?далапаклонн?цтва, парушэнне клятва?,
святакрадства, блюзнерства ? ?ншыя заразы ?сц?ннага набажэнства пам?ж
людзьм? не распа?сюджвал?ся»[11]. Фактычна дадзеныя тэз?сы азначал?
неабходнасць замацавання рэфармацкага веравызнання ? якасц? пануючага ?
выкарыстанне сродка? прымусу ? дачыненн? ?ншаверца?. Пры гэтым функцыя
вызначэння таго, якое вучэнне з'я?ляецца ератычным, надаецца рэфармацкай
царкве. Дзяржа?ная ?лада пав?нна выкарысто?ваць адпаведныя сродк? ? cферы
рэл?г?йнага, а таксама маральнага ? сацыяльнага жыцця, абап?раючыся на
рашэнн? царквы[12].
Разам з тым па?стае пытанне аб аднос?нах да дзяржа?най улады, якая не
выконвае абавязка? у справе дапамог? «?сц?ннаму набажэнству» ? ?ц?скае яго
прадста?н?ко?. Дадзеная праблема разглядаецца Ж. Кальв?нам у кантэксце
анал?зу феномену «тыран??», пад якой разумеецца ?лада, якая адма?ляе права
? свае абавязк? адносна Бога ? людзей. Яна ацэньваецца ?м выключна
негаты?на: «Н?якага вобразу Божага ? ёй няма, як? ззяе ? ?сц?ннай
уладзе»[13]. Разам з тым Ж. Кальв?н абвяшчае тыран?ю карай Бога за грах? ?
закл?кае да паслушэнства любой уладзе пры ?мове, што яе распараджэнн? не
супярэчаць Слову Божаму. У выпадку невыканання дадзенай умовы дапускаецца
непаслушэнства ?ладзе з боку падданых[14]. Аднак аб яго форме Ж. Кальв?н не
дае н?як?х канкрэтных указання?. Гало?ным матывам выступае зварот да
прав?дэнцыял?сцкага ?мяшання Бога: «(.) (Бог) з народу або са слуг сва?х
аб?рае некаторых мсц?целя? ? загадвае ?м , каб пакарал? дрэнную ?ладу ?
вызвал?л? з-пад уц?ску прыгнечаны народ (.)»[15]. Так?м чынам, ускосна
санкцыянуецца права на супрац??ленне «бязбожнай» уладзе, чаму надаецца
тэалаг?чны характар: барацьба з тыран?яй апра?дваецца тольк? тады, кал? яе
дзеячы разглядаюцца як прылада для ажыцця?лення вол? Бога, а не як
прыватныя асобы. Дадзеная ?дэя ? далейшым была разв?та французк?м?
гугенотам?, як?я абгрунто?вал? права на ?зброенае супрац??ленне ? забойства
манарха ? тым выпадку, кал? той парушае боскае права.
У вызнанн? веры швейцарск?х рэфармацк?х цэрква? «Гельветыцкая
канфес?я», нап?саным л?дэрам цюрыхск?х рэфармата? Генрыхам Бул?нгерам ?
выдадзеным у 1566 г., у главе 30 «Аб уладзе» абгрунто?ваюцца
агульнапратэстанцк? пастулат аб а?тарытэце дзяржа?най улады, абавязк?
падданых ? яе дачыненн?, лег?тымнасць дзяржа?нага нас?лля з пункту
гледжання хрысц?янск?х запаведзя?, асуджэнне мяцяжо? у кантэксце крытык?
радыкальна-рэфармацыйных ?дэй. З другога боку, роб?цца нац?ск на абавязк?
дзяржа?най улады. Гало?ным з ?х абвяшчаецца захаванне грамадскага м?ру.
Аднак выкананне дадзенай функцы? абвяшчаецца магчымым тольк? для «пабожнай»
? «богабаязнай» улады, якая «распа?сюджвае боскую ?сц?ну ? яе запаведз?»,
«вын?шчае ? выкараняе фальшывыя набажэнствы ? ?далапаклонн?цтва, абараняючы
? распа?сюджваючы ?сц?нную царкву». Функцыям? дзяржа?най улады з'я?ляюцца
таксама абарона Святога П?сьма ? недапушчэнне вучэння? ? практычных
дзеяння?, як?я яму супярэчаць; законатворчасць, узгодненая з пастулатам?
«Слова Божага»; суд ? пакаранне злачынца?, да як?х зал?чваюцца
«не?таймо?ныя адшчапенцы (як?я б был? сапра?дным? ератыкам?), блюзнерцы
боскай вел?чы, як?я трывожаць ? пераследуюць царкву Божую». Канкрэтныя
метады пакарання «ератыко?» у тэксце «Канфес??» не абмярко?ваюцца.
Акцэнтуецца ? тэксце проц?паста?ленне «пабожнай» ? «непабожнай» улады: кал?
першая з'я?ляецца крын?цай дабра для рэл?г??, то другая - крын?цай зла[16].
Аднак аб аднос?нах да ?лады, якая не з'я?ляецца «пабожнай» не ?згадваецца.
Так?м чынам, у заходнее?рапейскай пратэстанцкай думцы да сярэдз?ны XVI
ст. адбываецца фарм?раванне погляду на ролю дзяржа?най улады ? сферы
рэл?г?йных аднос?н, якая мае сваёй задачай забяспячэнне пануючага
станов?шча «?сц?ннай веры».
У Польшчы ? ВКЛ праблема ?заемааднос?н дзяржа?ных ? рэл?г?йных
?нстытута? у грамадстве ? пратэстанцкай тэалаг?чнай ? сацыяльна-пал?тычнай
думцы разглядаецца, з аднаго боку, пад уплывам заходнее?рапейскай
пратэстанцкай думк?, з другога, з ул?кам спецыф?чных сацыякультурных
фактара? на геакультурнай прасторы разглядаемага рэг?ёна. Да апошн?х
зал?чваюцца талерантная пал?тыка дзяржа?ных улад у сферы м?жканфес?йных
аднос?н, а таксама сасло?ная сал?дарнасць шляхты, на аснове якой
фарм?руецца адметная шляхецкая ?дэалог?я, у межах якой свабода веравызнання
разглядаецца як спецыф?чны сасло?ны прыв?лей. Пратэстантызм у Польшчы ? ВКЛ
бы? прадста?лены ? межах трох асно?ных плыня?: лютэранства, рэфармацтва
(кальв?н?зму) ? супольнасц? «Чэшск?х брато?». Спецыф?ку яго станов?шча ?
перыяд да прыняцця Варша?скай канфедэрацы? (1540-я гг. - 1573 г.)
вызначаюць наступныя рысы: адсутнасць вызначанага прававым шляхам статусу
рэфармацыйных супольнасця? у ВКЛ ? Польшчы пры ?снаванн? фактычнай
талеранцы?; працэс хуткага далучэння да Рэфармацы? буйных магната? ?
шляхты, як?я ?водз?л? пратэстантызм у якасц? пануючага культу ? сва?х
прыватных уладаннях; прагматычная пал?тыка ? дачыненн? да рэфармацыйных
абшчын у карале?ск?х уладаннях; неакрэсленасць узаемааднос?н пам?ж асобным?
рэфармацыйным? групам?; шырокая грамадская дыскус?я вакол плану скл?кання
нацыянальнага сабору ва ?мовах крыз?су катал?цкай царквы.
Фарм?раванне пратэстанцкага падыходу да пытання рол? дзяржа?най улады ?
с?стэме рэл?г?йных аднос?н адбываецца ва ?мовах адначасовага стана?лення
некальк?х альтэрнаты?ных падыхода?, да як?х неабходна зал?чыць
контррэфармацыйны, «хрысц?янска-гуман?стычны», радыкальна-рэфармацыйны.
Сутнасць контррэфармацыйнага падыходу ? разглядаемы перыяд найбольш
канцэнтравана прая?ляецца ? творах польск?х катал?цк?х дзеячо? Стан?слава
Гоз?я, Стан?слава Ажахо?скага, анан?мнага а?тара твору «Размова Паляка з
Л?тв?нам» з ВКЛ. Гало?ным яго канцэптам з'я?ляецца ?дэя «капланскага
карале?ства», у межах якой узна?ляецца мадэль арган?чнага адз?нства свецкай
? духо?най улады пры прыярытэце апошняй. Асно?най функцыяй дзяржа?най улады
абвяшчаецца захаванне грамадскага спакою; пры гэтым умовай выступае тое,
што дадзеная ?лада пав?нна абараняць «?сц?нную ?сеагульную царкву» ? не мае
права прымаць самастойныя рашэнн? паводле рэл?г?йных пытання?. Абавязак
духо?най улады заключаецца ? пошуку, выя?ленн? ? асуджэнн? ератычных
вучэння?, а абавязкам свецкай улады з'я?ляецца выкарыстанне карных сродка?
супраць ?х прадста?н?ко?. Канчатковае права лег?тым?зацы? свецкай улады
належыць рымскаму папе. У выпадку, кал? свецкая ?лада не выконвае сва?х
абавязка? у сферы абароны пануючай рэл?г??, духо?ны к?ра?н?к мае права
санкцыянаваць непадпарадкаванне падданых манарху, нават дэтран?заваць
апошняга ? выконваць пры пэ?ных умовах функцы? свецкай улады[17].
«Хрысц?янска-гуман?стычны» падыход, у аснове якога знаходз?лася
эразм?янская экумен?чная традыцыя, бы? рэпрэзентаваны ? творчасц? польскага
гуман?ста ? дзяржа?на-пал?тычнага дзеяча Анджэя Фрыча Маджэ?скага. Гало?най
яго ?дэяй выступае утап?чны праект адна?лення адз?нства сусветнай
хрысц?янскай царквы на аснове кампрам?су пам?ж ус?м? хрысц?янск?м?
канфес?ям?, знойдзенага ? свабоднай дыскус?? з удзелам прадста?н?ко? ус?х
сацыяльных груп. Вял?кая роля надаецца пры гэтым дзяржа?най уладзе,
гало?ная функцыя якой у рэл?г?йнай сферы палягае на тым, каб шляхам ная?ных
прававых сродка? ?мкнуцца да ?стана?лення ? дзяржаве царко?нага адз?нства,
не выкарысто?ваючы пры гэтым гвалто?ных метада?. У якасц? неабходнай умовы
рэал?зацы? экумен?чнага праекту разглядаецца забяспячэнне м?жканфес?йнай
цярп?масц? ? грамадстве, на карысць якой прыводзяцца пал?тыка-прагматычныя
? маральна-рэл?г?йныя аргументы[18].
Радыкальна-рэфармацыйны падыход фарм?руецца ? межах супольнасц?
«Польск?х ? Л?то?ск?х брато?», якая па?стае ? сярэдз?не 1560-х гг. У 1570-я
гг. ён знаходз?ць сваё ?дэйнае разв?ццё ? творах Гжэгажа Па?ла, Марц?на
Чахов?ца, Стан?слава В?сьнё?скага. Фундаментальнай асновай дадзенага
падыходу выступае дуал?стычны падзел грамадства на «свет сапра?дных
хрысц?ян» ? «знешн? свет», як?я сутнасна адрозн?ваюцца адз?н ад аднаго.
Дзяржава выступае арган?чнай часткай «знешняга свету», якая забяспечвае
пэ?ны парадак у яго межах шляхам выкарыстання ?нструмента? прымусу ? таму
мае пэ?нае паз?ты?нае значэнне. Аднак арыентацыя «сапра?дных хрысц?ян»
пав?нна быць нак?равана на м?н?м?зацыю кантакта? са «знешн?м светам», што
?ключае ? сябе адма?ленне ад заняцця дзяржа?ных пасад, зварота? у суды,
выканання дзяржа?ных распараджэння?, звязаных з выкарыстаннем нас?лля,
удзелу ? войнах[19]. Сектанцкая негацыя арган?заванага сацыяльнага свету
прадукавала пас??ны падыход да сацыяльна-пал?тычнага аспекту праблемы
рэл?г?йных аднос?н у грамадстве.
У гэтых умовах на працягу 1540-1560-х гг. у дыскурсе пратэстантызму
станов?цца актуальным пытанне вызначэння рол? дзяржа?най улады ? с?стэме
рэл?г?йных аднос?н. Яго спробы адбываюцца ? дзвюх формах евангел?цкай
думк?:
1) соймавыя праекты ? выступленн? прадста?н?ко? пратэстанцкай шляхты;
2) тэалаг?чныя творы.
Евангел?цкая шляхта ?першыню выказвае свае патрабаванн? ? сферы рэл?г??
на каронным сойме 1548 г. Рашэннем кароннага сойму 1552 г. у вын?ку
энерг?чных дзеяння? шляхты была прыпынена духо?ная юрысдыкцыя па справах
«ерас?», якая канчаткова была адменена ? 1563 г. Паводле В?ленскага
прыв?лею 1563 г. адбылося пал?тычнае ?ра?наванне ? правах усёй хрысц?янскай
шляхты. На каронным сойме 1555 г. кароль пагадз??ся на захаванне фактычнай
талеранцы? ? дзяржаве «да скл?кання сабору». Гало?ным? ?дэям? соймавых
праекта? прадста?н?ко? евангел?цкай шляхты ? кантэксце праблемы рол?
дзяржа?най улады ? с?стэме рэл?г?йных аднос?н был? наступныя:
- ?дэя размежавання функцый дзяржа?ных ? рэл?г?йных ?нстытута? пры
перавазе дзяржа?най улады; прыярытэт дзяржа?нага права перад асобным
царко?ным заканада?ствам. На каронным сойме 1555 г. паслы
сцвярджал?, што права асуджэння шляхц?ца на смерць ? пазба?ленне
гонару належыць выключна карале?скаму суду, як? ажыцця?ляецца на
сойме, у тым л?ку па справах рэл?г?йных злачынства?[20].
- ?дэя несумяшчальнасц? асобных право? катал?цкага духавенства
агульнадзяржа?наму заканада?ству. У найбольш радыкальнай форме
дадзены тэз?с бы? рэпрэзентаваны пратэстанцкай шляхтай на каронным
сойме 1558 г., дзе бы? прадста?лены праект выдалення катал?цк?х
б?скупа? з Сенату. Гало?ным аргументам на яго карысць выступала
?казанне на прыярытэт з боку катал?цкага духавенства папскай улады
перад карале?скай. У гэтай сувяз? вышэйшае катал?цкае духавенства
разглядаецца як ?ншаземная агентура, якая став?ць сваёй мэтай
разбурэнне асно? дзяржа?на-пал?тычнага ладу згодна з ?нтарэсам?
папства[21].
- ?дэя «свабоды пропаведз? Слова Божага», пад чым фактычна разумелася
талеранцыя ? дачыненн? розных ?дэйных плыня? у межах хрысц?янства.
Упершыню дадзены лозунг з'я?ляецца на каронным сойме 1548 г.[22]. На
каронным сойме 1555 г. патрабаванне «свабоды веры» тлумачылася тым,
што духавенства не здольнае навучыць прав?льнаму разуменню Святога
П?сьма[23]. Разам з тым па меры ?змацнення рэфармацыйнага руху
выя?ля?ся с?туацыйны характар дадзенага патрабавання. На Парчо?ск?м
каронным сойме 1564 г. евангел?цкая шляхта выступае з ?н?цыятывай
выгнання антытрын?тарыя?, як?я ? гэты час аддзял?л?ся ад
рэфармаванага збору, за межы кра?ны, указваючы на магчымыя
небяспечныя сацыяльныя вын?к?, што вын?каюць з ?х вучэння.
Характэрнай рысай пратэстанцкай соймавай думк? выступае яе сасло?ная
ск?раванасць. На каронным сойме 1555 г. евангел?цкая шляхта прапано?вала
замацаваць за ?ласн?кам? ? прыватных уладаннях права ?стана?лення
набажэнства ? культавых збудаваннях паводле ?ласнага выбару пры захаванн?
прыватнай свабоды веравызнання, што азначала па сутнасц? рэал?зацыю
прынцыпу «чыя ?лада, таго ? рэл?г?я»[24]. На сойме 1556/1557 гг. палажэнн?
Аугсбургскага рэл?г?йнага м?ру ? Герман?? падавал?ся з боку пратэстанта? як
узор вырашэння м?жканфес?йных канфл?кта?[25]. Яшчэ адной характэрнай рысай
соймавай думк? з'я?ляецца кампрам?снасць, выкл?каная сацыяльна-пал?тычным?
фактарам?, ? апрыёрнае ?казанне на часовасць прапануемых праекта?, «да
скл?кання сабору».
Некальк? ?накш разглядаецца праблема ?заемааднос?н дзяржа?ных ?
рэл?г?йных ?нстытута? ? тэалаг?чных творах, выдадзеных ? ВКЛ ? Польшчы на
ранн?м этапе Рэфармацы?. Для ?х характэрна акцэнтаванне а?тарытэту
дзяржа?най улады, што вын?кае з яе боскага паходжання. Падкрэсл?ваецца
абавязак падданых падпарадко?вацца ?с?м распараджэнням свецкай улады,
акрамя тых, што могуць супярэчыць Святому П?сьму; асуджаюцца анты?радавыя
выступленн?[26]. У той жа час аднос?ны дзяржа?най улады да функцыянавання
рэл?г?йнай сферы разглядал?ся прадста?н?кам? розных пратэстанцк?х вызнання?
па-рознаму. У тэксце «Канфес?? Чэшск?х брато?», якая была складзена ? 1535
г., а ? 1563 г. выдадзена ? Кракаве на польскай мове з пасвячэннем каралю
Жыг?монту А?густу ? главе «Аб уладзе або пануючых гэтага свету» акцэнт
роб?цца на абгрунтаванн? а?тарытэту дзяржавы ? неабходнасц? падпарадкавання
падданых любой уладзе, акрамя выпадка? разыходжання распараджэння? улады з
боскай воляй.[27] Аб рол? дзяржа?най улады ? рэл?г?йным жыцц? не
?згадваецца. З гэтага можна зраб?ць выснову, што «Чэшск?я браты» не был?
прых?льн?кам? акты?нага ?мяшання дзяржавы ? сферу рэл?г?? ? задавальнял?ся
захаваннем фактычнай рэл?г?йнай талеранцы? ? дзяржаве. Так, на калокв?уме ?
Бужан?не, арган?заваным 16 чэрвеня 1561 г. з сумесным удзелам кальв?н?ста?
? «Чэшск?х брато?», апошн?я асудз?л? прымусовае навяртанне на веру ?
закрыццё катал?цк?х культавых будынка?, абаранял? прынцып добраахвотнага
прыняцця веры[28].
Акцэнт на абавязку дзяржа?най улады выкарысто?ваць механ?змы прымусу
для ?стана?лення панавання ? грамадстве «?сц?ннай рэл?г??» упершыню
з'я?ляецца ? пратэстанцкай думцы Польшчы ? ВКЛ у 1540-я гг. у творчасц?
польскага лютэранскага прапаведн?ка Яна Секлюцыяна[29]. У далейшым дадзеная
?дэя была разв?та прадста?н?кам? рэфармацкага вызнання. Яны закл?каюць у
сва?х творах караля прыняць «?сц?нную, апостальскую» веру ? прывесц? да яе
сва?х падданых. Абавязкам манарха абвяшчалася выкараненне «фальшывых
культа?», пад чым фактычна разумелася ?ншаверства[30]. Талеранцыя ?
аднос?нах да прадста?н?ко? ?ншых веравызнання? па сутнасц? адма?лялася.
Евангел?цк? дзеяч Я. Пшылуск? л?чыць неабходным захаванне карных санкцый
супраць «сапра?дных ератыко?», ажыцця?ленне як?х пав?нна быць прэрагатывай
свецкай улады[31].
Раб?л?ся спробы вызначыць функцыянальную адрознасць духо?най ? свецкай
улады. На погляд кальв?н?сцкага дзеяча, як? затым далучы?ся да
антытрын?тарызму, Марц?на Крав?цкага, функцы? рэл?г?йных ?нстытута? пав?нны
абмяжо?вацца сферай духо?нага навучання; у той жа час устана?ленне асно?ных
прав?л, як?я рэгулююць грамадскае жыццё, у тым л?ку ? рэл?г?йнай сферы,
з'я?ляецца прэрагатывай дзяржавы[32]. Разам з закл?кам? да манарха важную
ролю мел? звароты да ?плывовых польск?х ? вял?какняск?х магната? з мэтай ?х
сх?л?ць ?х да правядзення агульнадзяржа?най Рэфармацы?. Так, кальв?н?сцк?
прапаведн?к В. Дз?скордз?а звяртаецца з падобным зваротам да буйнейшага
пратэстанцкага магната, в?ленскага ваяводы ? канцлера ВКЛ М?калая Радз?в?ла
Чорнага, пара?но?ваючы яго з апосталам або «друг?м Карнел?ем»[33].
Так?м чынам, у дадзеным кантэксце соймавыя пратэстанцк?я праекты
«свабоды веры» могуць разглядацца як часовая праграма-м?н?мум, у той час як
праграмай-макс?мум выступае прыняцце пратэстанцкай канфес?? ? якасц?
аф?цыйнай. На дадзены факт адкрыта ?казвае М. Крав?цк?[34].
Найбольш канцэнтравана ?дэя правядзення Рэфармацы? з дапамогай
дзяржа?най улады рэпрэзентавана ? творчасц? буйнейшага польскага
евангел?цкага тэолага, бл?зкага паводле сва?х погляда? да цюрыхск?х
рэфармата? Яна Ласкага. Перад сва?м вяртаннем у Польшчу напрыканцы 1555 г.
ён п?ша л?сты да караля, сенату ? шляхты, у як?х закл?кае пануючыя сасло??
Кароны Польскай да садзеяння Рэфармацы?. Разам з л?стам? Я. Ласк? прапануе
праект царко?най рэформы ? творы «Форма ? парадак царко?нага ?ладкавання».
Ён адкрыта абвяшчае, што л?чыць гало?най мэтай рэфармацыйнага руху
«зн?шчэнне ? кра? антыхрыставай тыран?? ? адбудову ? ?м Царства Хрыстова з
яго вучэннем»[35]. ?люструючы ?мкл?вае разв?ццё рэфармацыйнага руху, тэолаг
закл?кае караля далучыцца да яго ? забяспечыць панаванне ? дзяржаве
пратэстанцкай канфес??, не зважаючы на супрац??ленне катал?цкага
духавенства[36]. Я. Ласк? прапануе праводз?ць рэфармаванне царквы
паступова, каб не выкл?каць магчымых сацыяльных хвалявання?; у якасц? ?зору
для карале?скай улады даецца прыклад англ?йскай Рэфармацы? часо? караля
Эдуарда VI[37]. Разам з тым вял?кае значэнне ён надава? сенату, як? ва
?мовах тагачаснай пал?тычнай с?стэмы валода? ?стотнай уладай. Звяртаючыся ?
л?сце да свецкай частк? сенатара?, Я. Ласк? закл?кае ?х ск?раваць свае
намаганн? на тое, каб пераканаць караля прыняць пратэстантызм ?
садзейн?чаць прыняццю яго ? якасц? пануючай канфес??[38]. Разам з тым у
л?стах да сенату ? шляхты выказваюцца негаты?ныя аднос?ны да стых?йнага
характару шляхецкай Рэфармацы?, «по?най свабоды» у справах веры, якая нясе
пагрозу «?сц?не»[39]. Рэфармацыя, на яго думку, пав?нна набыць арган?заваны
характар на аснове адз?нага веравызнання ? культу, што магчыма тольк? пры
яе агульнадзяржа?най рэал?зацы?. Мадэль узаемааднос?н дзяржа?най ? духо?най
улады польскага рэфарматара грунтуецца на ?дэях заходнее?рапейск?х
рэфармацк?х тэолага? ? прадугледжвае цеснае ?заемадзеянне «мяча
пал?тычнага» ? «мяча духо?нага». Дзяржа?ная ?лада выступае гарантам парадку
? пабожнасц? ? царкве, нясе адказнасць за распа?сюджанне ? дзяржаве
«?сц?ннай веры» ? л?кв?дацыю «?далапаклонн?цтва». Духо?ная ?лада пав?нна
папярэджваць к?ра?н?ко? дзяржавы, каб тыя не выкарысто?вал? сваю ?ладу па-
за межам? ?стано?ленай кампетэнцы? ? не дзейн?чал? як?м-небудзь чынам на
шкоду «?сц?ннай пабожнасц?» ? «?сц?ннага боскага культу»[40]. Разам з тым
аб аднос?нах да свецкай улады, якая перашкаджае «?сц?ннай веры», у
творчасц? Я. Ласкага, як ? ?ншых прадста?н?ко? пратэстанцкай думк? ? ВКЛ ?
Польшчы ? ранн? перыяд Рэфармацы? не ?згадваецца; пытанне зводз?цца да
ап?сання з дапамогай б?блейск?х прыклада? боск?х кар у дачыненн? «бязбожнай
улады». У перыяд пасля вяртання з эм?грацы? (1556-1560) Я. Ласк?
беспаспяхова раб?? вял?к?я намаганн? для рэал?зацы? сваёй сацыяльна-
пал?тычнай праграмы. Адной з гало?ных ?мо? яе ажыцця?лення ён л?чы?
аб'яднанне ?с?х пратэстанцк?х груп у Польшчы ? ВКЛ ? выпрацо?ку агульнай
канфес?йнай дактрыны, якая б магла быць прадста?лена карале?скай уладзе ?
якасц? праекту «нацыянальнай канфес??».
Напрыканцы 1560-х гг. рэл?г?йна-пал?тычная с?туацыя ? Рэчы Паспал?тай
вызначалася некальк?м? фактарам?. Па першае, адбываецца ?змацненне
контррэфармацыйнага руху; з другога боку, сярод пратэстанта? захо?ваюцца
надзе? на прыняцце каралём плана? нацыянальнага сабору, на як?м евангел?к?
разл?чвал? прадстав?ць сваё веравынанне ? форме «нацыянальнай канфес??». З
гэтым звязана актыв?зацыя намагання?, нак?раваных на кансал?дацыю ?с?х
пратэстанцк?х плыня? у межах Рэчы Паспал?тай. Гало?ная роля ? гэтым
належала Малапольскаму рэфармацкаму збору, як? рэпрэзентава? большую частку
пал?тычна акты?най пратэстанцкай шляхты. За ?зор кафес?йнай дактрыны
аб'яднанага пратэстантызму была ?зята «Гельветыцкая канфес?я», аф?цыйна
прынятая Малапольск?м зборам у 1566 г. Яе тэкст бы? перакладзены на
польскую мову адным з к?ра?н?ко? збору Крыштофам Трэцым; у межах тэксту
был? зроблены некаторыя змяненн?, нак?раваныя на зняцце супярэчнасця? з
лютэранскай дактрынай. Ён бы? прадста?лены на аб'яднаным с?нодзе польск?х ?
вял?какняск?х рэфармата?, лютэран ? «Чэшск?х брато?» у Сандам?ры 9-15
красав?ка 1570 г. напярэдадн? сойму 1570 г. Тэкст «Сандам?рскай канфес??»
не бы? прыняты ? якасц? агульнапратэстанцкага веравызнання з-за
супрац??лення лютэран, ? с?нод абмежава?ся прыняццем т. зв. Сандам?рскай
згоды, якая дэкларавала пал?тычны саюз прадста?н?ко? трох евангел?цк?х
вызнання?.
Пытанне рол? дзяржа?най улады ? с?стэме рэл?г?йных аднос?н разглядаецца
? тэксце «Сандам?рскай канфес??» на аснове палажэння? «Гельветыцкай
канфес??». Глава 30 «Аб уладзе» была амаль у нязменным выглядзе транслявана
з тэксту канфес?йнай дактрыны швейцарск?х рэфармата?. У ёй был? заф?ксаваны
?се асно?ныя палажэнн? адносна рол? дзяржа?най улады ? грамадстве, як?я
был? ?казаны пры разглядзе «Гельветыцкай канфес??»[41]. Маецца тольк?
некаторы дадатак пры разглядзе пытання вайны: у ?м роб?цца акцэнт на
абавязку дзяржа?ных улад выкарысто?ваць усе магчымыя м?рныя сродк? перад
тым, каб распачаць вайну[42]. Можна меркаваць, што дадзены дадатак
выкл?каны ?мкненнем узмацн?ць абарону дзяржа?нага права на правядзенне
вайны ? палем?цы з радыкальна-рэфармацыйнай ?дэяй ненас?лля. Закранаючы
ролю дзяржа?най улады ? сферы рэл?г?йных аднос?н, у «Сандам?рскай канфес??»
па?тараюцца тэз?сы Г. Бул?нгера аб тым, што свецкая ?лада можа эфекты?на
выконваць свае функцы? тольк? ? тым выпадку, кал? яна з'я?ляецца
«пабожнай», выкарысто?вае свае механ?змы для распа?сюджання ? забяспячэння
пануючага прававога статусу «?сц?ннай веры». «Пабожнасць» дзяржа?най улады
бачыцца таксама ? барацьбе з «фальшывым? культам?» ? «?далапаклонн?цтвам» ?
пакаранн? «ератыко?» ? «блюзнерца?» як дзяржа?ных злачынца?[43]. Аб
практычных метадах барацьбы з ?ншаверцам?, а таксама аб аднос?нах да ?лады,
якая не можа л?чыцца «пабожнай», у разглядаемым тэксце, як ? ?
«Гельветыцкай канфес??» няма ?казання?.
Арыг?нальнай часткай «Сандам?рскай канфес??» выступае прадмова да яе,
адрасаваная каралю ? вял?каму князю, у якой таксама змяшчаюцца важныя ?дэ?,
як?я датычаць праблемы ?заемааднос?н дзяржавы ? рэл?г?йных ?нстытута? у
грамадстве. Прадмова пачынаецца з указання каралю таго, што яго ?лада
з'я?ляецца боск?м дарам; разам з тым яе паходжанне ад Бога прадугледжвае
пэ?ныя абавязк? карале?скай улады, устано?леныя Богам. Далей у духу л?сто?
Я. Ласкага акцэнтуецца факт распа?сюджання рэфармацыйных ?дэй: «(.) шмат
людзей ? сасло?я?, падданых вашай карале?скай м?ласц?, як у годных ?ншых
карале?ствах ? княствах, так ? пад шчасл?вым панаваннем вашай карале?скай
м?ласц? прыйшл? да пазнання ?сц?ны боскай, закрытай людск?м?
вымыслам?»[44]. Пасля гэтага даецца сц?слая крытыка вучэння? катал?ко? ?
антытрын?тарыя?, як?я разглядаюцца як вораг? «?сц?ны»; указваецца
негаты?ная роля дадзеных вучэння? не тольк? ? рэл?г?йным, але ? ? сацыяльна-
пал?тычным аспекце[45]. У супрацьвагу ?м акцэнтуецца прававернасць,
заснаваная на ?сц?ннай ?нтэрпрэтацы? Святога П?сьма, ачышчанага ад
элемента? культурнай традыцы?, ? ?нутранае адз?нства рэпрэзентанта?
«Сандам?рскай канфес??». Пры гэтым абвяргаюцца абв?навачванн?
контррэфармацыйнай прапаганды ва ?нутранай канфл?ктнасц? пратэстантызму.
Заключэнне Сандам?рскай ун?? пры захаванн? свабоды форм культу ? межах
асобных збора? разглядаецца як асно?ны доказ ?лжывасц? дадзеных
абв?навачвання?[46]. Гало?най ?дэяй прадмовы з'я?ляецца закл?к да караля ?
вял?кага князя, каб той «(.) нас [евангел?ка? - ?.Б.] як верных ?
паслухмяных падданых сва?х больш не дава? уц?скаць ? раб?ць на нас паклёпы,
а бы? бы для нас м?ласц?вым панам ? абаронцам ? прых?льн?кам боскай ?сц?ны
паводле запаведзя? боск?х»[47]. У дадзенай сувяз? праяв?лася пэ?ная
асцярожнасць а?тара? «Сандам?рскай канфес??», як?я не закл?кал? караля
непасрэдна да прыняцця пратэстантызму, што ?трымл?ваецца ? главе «Аб
уладзе». Разам з тым у тэксце прадмовы высока ацэньваецца роля
старазапаветных царо?, як?я выкаранял? «?далапаклонн?цтва» ? ап?сваюцца
боск?я кары ? дачыненн? тых царо?, як?я адступ?л? ад абавязка? адносна
Бога[48]. Пытанне канкрэтных форм аднос?н да «нявернай улады» ? форм
пакарання? тых, хто адступ?? ад «боскай ?сц?ны», таксама абыходз?цца.
Закл?к да караля прыняць прапануемае вызнанне завяршаецца дэманстрацыяй
лаяльнасц? ? прагназаваннем роскв?ту Рэчы Паспал?тай пад боскай апекай, як?
пав?нен наступ?ць у вын?ку рэал?зацы? змешчаных у прадмове прапано?[49].
Так?м чынам, можна вылучыць асно?ныя ?дэ?, як?я характарызуюць
канцэптуальны падыход да праблемы рол? дзяржа?най улады ? с?стэме
рэл?г?йных аднос?н у грамадстве ? тэксце «Сандам?рскай канфес??»:
1) пастул?раванне права дзяржа?най улады на ?стана?ленне аф?цыйнай
канфес??;
2) абгрунтаванне абавязку дзяржа?най улады выкарысто?ваць механ?змы
прымусу для л?кв?дацы? вучэння? ? культа?, як?я супярэчаць
евангел?цкаму веравызнанню, якое прызнаецца адлюстраваннем
абсалютнай ?сц?ны;
3) падзел в?да? дзяржа?най улады на «пабожныя» ? «непабожныя» у
залежнасц? ад выканання абавязка? у рэл?г?йнай сферы.
Дадзеныя ?дэ? з'я?ляюцца вын?кам рэцэпцы? падыходу да разглядаемай
праблемы ? заходнее?рапейскай пратэстанцкай, тэалаг?чнай ? сацыяльна-
пал?тычнай думцы. Найбольшы ?плы? пры гэтым мел? ?дэ? швейцарск?х
рэфарматара? Г. Бул?нгера, як?я непасрэдна транслявал?ся ? тэкст
«Сандам?рскай канфес??» з «Гельветыцкай канфес??», а таксама ? меншай
ступен? Ж. Кальв?на. З польска-вял?какняск?х дзеячо? найбольш ?плы? на
фарм?раванне падыходу «Сандам?рскай канфес??» мел? погляды Я. Ласкага, у
творчасц? якога найбольш паслядо?на рэал?завалася спроба экспл?цыраваць
заходнее?рапейскую рэфармацкую мадэль дзяржа?най улады ? с?стэме рэл?г?йных
аднос?н на сацыяльна-пал?тычную практыку ? Польшчы ? ВКЛ.
Разам з тым ?дэ? «Сандам?рскай канфес??» з'я?ляюцца найбольш
с?стэматычным адлюстраваннем ? ? пэ?най ступен? завяршэннем пратэстанцкага
падыходу да праблемы ?заемааднос?н дзяржа?ных ? рэл?г?йных ?нстытута? у
грамадстве, як? характарызуецца ?нструментальным выкарыстаннем прынцыпа?
рэл?г?йнай цярп?масц? ? прызнаннем права дзяржа?най улады на ?стана?ленне
аф?цыйнай канфес??. У той жа час сацыяльна-пал?тычная спецыф?ка Рэчы
Паспал?тай абумов?ла большую памярко?насць пратэстанцкай падыходу да
разглядаемай праблемы ? ВКЛ ? Польшчы ? пара?нанн? з Заходняй Е?ропай. У
яго межах адсутн?чаюць канкрэтныя ?казанн? паводле пытання аб непасрэдных
сродках прымусу ? дачыненн? да ?ншаверца?. Не знайшл? адлюстравання таксама
?дэ? Ж. Кальв?на, паводле як?х дапускалася непадпарадкаванне дзяржа?най
уладзе у тым выпадку, кал? яна выступае супраць «?сц?ннай рэл?г??».
У разглядаемай канкрэтна-г?старычнай с?туацы? польск?я ? вял?какняск?я
пратэстанты не мел? с?л для рэал?зацы? сва?х сацыяльна-пал?тычных плана?.
«Сандам?рская канфес?я» не была прызнана на сойме 1570 г. Вынесены там жа
пратэстанцк?м? паслам? праект «Спосаб пагаднення пам?ж духо?ным ? свецк?м
станам?», гало?ным? элементам? якога выступал? свабода веравызнання для
прадста?н?ко? рэфармацыйных плыня?, аб'яднаных Сандам?рскай ун?яй,
незалежна ад сасло?най прыналежнасц?; права шляхты на ?вядзенне ? сва?х
уладаннях культу паводле ?ласнага выбару; захаванне духо?най юрысдыкцы?
тольк? для катал?ко?, не бы? ухвалены на сойме[50]. З пачатку 1570-х гг.
адбываецца паступовае аслабленне пал?тычных паз?цый пратэстантызму.
Гало?ныя намаганн? евангел?цкай эл?ты ск?ро?ваюцца на захаванне пал?тыка-
прававых гарантый рэл?г?йнай талеранцы? ? аднос?нах пам?ж «падзеленым?
паводле веры», што было юрыдычна замацавана Варша?скай канфедэрацыяй 1573
г. Адпаведна ? межах пратэстанцкай тэалаг?чнай ? сацыяльна-пал?тычнай думк?
з гэтага часу адбываецца змяненне падыходу да пытання ?заемааднос?н
дзяржавы ? рэл?г?йных ?нстытута? у грамадск?м жыцц?: акцэнтуюцца больш
паслядо?на падзел функцый дзяржавы ? царквы, недапушчальнасць к?равання
сумленнем чалавека з боку ?ладных ?нстанцый; прызнаецца паз?ты?ная вартасць
феномена талеранцы? ? пал?тыка-прагматычным аспекце.
Так?м чынам, праблема рол? дзяржа?най улады ? с?стэме рэл?г?йных
аднос?н ? межах «Сандам?рскай канфес??» разглядалася ? кантэксце падыхода?
агульнае?рапейскай пратэстанцкай тэалаг?чнай ? сацыяльна-пал?тычнай думк?.
Асно?ным? ?дэям? тэксту «Сандам?рскай канфес??» у дадзенай сувяз?
з'я?ляюцца пастул?раванне права дзяржа?най улады на ?стана?ленне аф?цыйнай
канфес??; абгрунтаванне абавязку дзяржа?най улады выкарысто?ваць механ?змы
прымусу для пада?лення ?ншаверства; падзел в?да? дзяржа?най улады на
«пабожныя» ? «непабожныя» у залежнасц? ад выканання абавязка? у рэл?г?йнай
сферы. У ?х рэзультуецца спецыф?ка канцэптуальнага падыходу да названай
праблемы пратэстанцкай думк? ВКЛ ? Польшчы ранняга перыяду да прыняцця
Варша?скай канфедэрацы?. У аснове якога знаходз?л?ся спадзяванн? на
дасягненне пратэстантызмам пануючага статусу ? дзяржаве.

-----------------------
[1] Zakrzewski W. Powstanie i wzrost reformacji w Polsce. 1520-1572. Lipsk,
1870.
[2] ?mietana A. Zabiegi protestantСw polskich o uzyskanie rСwnouprawnienia
przed ?mierci? Zygmunta Augusta // Przegl?d Historyczny. 1915. T. 19. Z. 1.
[3] Halecki O. Zgoda Sandomierska 1570 r. Jej geneza i znaczenie w dziejach
Reformacji polskiej za Zygmunta Augusta. Warszawa, KrakСw, 1915.
[4] Жукович П. Кардинал Гозий и польская церковь его времени. C.-Петербург,
1882; Любович Н.Н. История Реформации в Польше. Кальвинисты и
антитринитарии (по неизданным источникам). Варшава, 1883.
[5] JЬrgensen K.E.J. жukumenische Besterbungen unter den polnischen
Protestanten bis zum Jahre 1645. KЬbenhavn, 1942.
[6] Lehmann, J. Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI
wieku. Warszawa, 1937.
[7] Augustyniak U. Konfesja Sandomierska. Wst?p historyczny. Warszawa,
1994; Gmiterek H. Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej. Po?owa XVI -
po?owa XVII wieku. Lublin, 1987; Kosman M. Reformacja i kontrreformacja w
Wielkim ksi?stwie Litewskim ?wietle propogandy wyznaniowej. Wroc?aw,
Warszawa, KrakСw, Gda?sk, 1973; Kowalska H. Dzia?alno?? reformatorska Jana
?askiego w Polsce 1556-1560. Wroc?aw, Warszawa, KrakСw, 1969; Piro?y?ski J.
Sejm Warszawski r. 1570 // Zeszyty Naukowe Uniwersytrtu Jagiello?skiego.
Prace Historyczne. 1972. Z. 36; Soboci?ski W. Elementy tolerancji i
nietolerancji religijnej w doktrynie Jakuba Przy?uskiego // Ksi?ga
pami?tkowa ku czci Konstantego Grzybowskiego. KrakСw, 1971; Wojak T. Uwagi
o tolerancji w Polsce na tle polemiki wyznaniowej w XVI wieku // Wk?ad
protestantuzmu do kultury polskiej. Warszawa, 1970.
[8] Calvinus I. O zwierzchno?ci ?wieckiej wed?ug Pisma Swi?tego opisanie.
[KrakСw], 1599. S. 4.
[9] Лютер М. О светской власти // Избранные произведения / Сост.-ред. А.П.
Андрюшкин; пер. и коммент. К.С. Комарова [и др.]. Москва, C.-Петербург,
1994. C.146-147.
[10] Ogonowski Z. Z zagadnie? tolerancji w Polsce XVII wieku. Warszawa,
1958. S.153; VЖlker K. Toleranz und Intoleranz im Zeitalter der
Reformation. Leipzig, 1912. S. 81-94.
[11] Calvinus I. O zwierzchno?ci ?wieckiej wed?ug Pisma Swi?tego opisanie.
S. 4.
[12] Lehmann, J. Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI
wieku. S. 293.
[13] Calvinus I. O zwierzchno?ci ?wieckiej wed?ug Pisma Swi?tego opisanie.
S. 24.
[14].Яго ж. S. 25-28.
[15] Яго ж. S. 29.
[16] Confessio helvetica posterior von 1562 // M?ller E.F. Die
Bekentnisschriften der reformierten Kirche. Die autentischen Texte.
Leipzig, 1903. S. 220-221; Das zweite helvetische Bekentniss. Confessio
Helvetica Posterior. Verfasst von Heinrich Bullinger / ins Deutsche
?bertragen von W. Hildebrandt und R. Zimmermann. 4, durchgesehene Auflage.
Z?rich, 1967. S. 136-137.
[17] Hosius, S. Ksy?gi o jasnym a szczyrym s?owie Bo?ym (...) Sygmuntowi
Augustowi (...) przypisane. - KrakСw: L. Andrusowic, 1562. K. 47-52;
Orzechowski S. Quincunx, to jest wzСr Korony Polskiej na cynku wystawiony /
Wyd. K.J. Turowskiego. Warszawa, 1858. S. 4-63, 80-111; Rozmowa Polaka z
Litwinem. 1564 / Wyd. J. Korzeniowski. KrakСw, 1890. S. 8, 12.
[18] Modrzewski A.F. Dzie?a wszystkie: w 5 t. T. 4: Pisma. 1560-1562 /
Przet?um. E. J?drkiewicz, I. Licho?ska, W. Germain; wst?p L. Kurdybachy;
red. nauk. i koment. K. GСrskiego. Warszawa, 1957. S. 406-416; Modrzewski
A.F. Dzie?a wszystkie: w 5 t. T. 5: Sylvy / Przet?um. L. Joachimowicza;
wst?p L. Kurdybachy; red. nauk. i koment. K. GСrskiego. Warszawa, 1959. S.
147-150, 240-250; Ogonowski Z. Trzy postawy wobec tolerancji. W?odkowic -
Modrzewski - socynianie // Archiwum historii filozofii i my?li spo?ecznej.
1997. T. 37. S. 144-146.
[19] Czechowic M. Rozmowy chrystyja?skie / Oprac. A.Linda. Warszawa, 1979;
Grzegorz Pawe? z Brzezin. Przeciwko zdaniu o wojnie Jakuba Paleo?oga //
Literatura aria?ska w Polsce XVI wieku: Anto?ogia / Oprac. wst?pem i
przypisami L. Szczucki i J. Tazbir. Warszawa, 1959; Wi?niowski S. Okazanie
sfa?szowania i wyznanie prawdziwej nauki Pana Krysta // Literatura aria?ska
w Polsce XVI wieku: Anto?ogia / Oprac. wst?pem i przypisami L. Szczucki i
J. Tazbir. Warszawa, 1959.
[20] Dzienniki sejmСw walnych koronnych za panowania Zygmunta Augusta krСla
polskiego, W. X. Litewskiego 1555-1558 w Piotrkowie z?o?onych / Wyd. br.
Lubomirskich. KrakСw, 1869. S. 11-12.
[21] Dzienniki sejmСw walnych koronnych za panowania Zygmunta Augusta krСla
polskiego, W. X. Litewskiego 1555-1558 w Piotrkowie z?o?onych. S. 195-207.
[22] Zakrzewski W. Powstanie i wzrost reformacji w Polsce. 1520-1572. S.
246.
[23] Dzienniki sejmСw walnych koronnych za panowania Zygmunta Augusta krСla
polskiego, W. X. Litewskiego 1555-1558 w Piotrkowie z?o?onych. S. 14.
[24] Dzienniki sejmСw walnych koronnych za panowania Zygmunta Augusta krСla
polskiego, W. X. Litewskiego 1555-1558 w Piotrkowie z?o?onych. S. 15-16.
[25] Diariusz sejmu walnego Warszawskiego z roku 1556/7 / Wyd., wst?p S.
Bodniaka. KСrnik, 1939. S. 30.
[26] Confessio, to iest Wyznanie wiary, nauki y nabo?e?stwa Krze?cia?skiego
(.) w Widniu lata 1535 podana a teraz (.) Zygmuntowi Augustowi (.) krolowi
polskiemu od niektorych panow (.) ofiarowana (...). Krak?w, 1563. K. 90-94;
Krowicki M. Obrona nauki prawdziwej. Pi?czow, 1560. K. [8]; Lutomirski S.
Confessio, to jest wyznanie wiary. KrСlewiec, 1566. K. d3-d4; Lehmann, J.
Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI wieku. S. 293-
296.
[27] Confessio, to iest Wyznanie wiary, nauki y nabo?e?stwa Krze?cia?skiego
(.) w Widniu lata 1535 podana a teraz (.) Zygmuntowi Augustowi (.) krolowi
polskiemu od niektorych panow (.) ofiarowana (...). K. 90-94.
[28] Akta synodСw rС?nowierczych w Polsce: w 4 t. / Oprac. M. Sypay??o. T.
2: 1560-1570. Warszawa, 1972. S. 101, 104.
[29] Seklucjan J. Wyznanie wiary chrze?cija?skiej / oprac. H. Kowalska i S.
Rospond. Warszawa, 1971. S. 4.
[30] Krowicki M. Chrze?cija?skie a ?a?obliwe napominanie / oprac. B.
Otwinowska i J. Tazbir. Warszawa, 1969. S. 9-13; Wawrzyniec z Przasnysza.
Nauka o prawdziwej y o fa?szywey pokucie (.). [Pi?czСw], 1559. Przedmowa.
[31] Soboci?ski W. Elementy tolerancji i nietolerancji religijnej w
doktrynie Jakuba Przy?uskiego // Ksi?ga pami?tkowa ku czci Konstantego
Grzybowskiego. KrakСw, 1971. S. 209.
[32] Krowicki M. Chrze?cija?skie a ?a?obliwe napominanie. S. 11-12;
Krowicki M. Obrona nauki prawdziwej. K. [4].
[33] Wawrzyniec z Przasnysza. Nauka o prawdziwej y o fa?szywey pokucie (.).
Przedmowa.
[34] Krowicki M. Chrze?cija?skie a ?a?obliwe napominanie. S. 16-17.
[35] ?aski J. Forma i ca?kowity porz?dek ko?cielnego pos?ugiwania /
Przet?um. z ?ac. T. P?Сciennik; przedmowa; pod red. J. Maciuszko. Warszawa,
2004. S. 50.
[36] ?aski J. Forma i ca?kowity porz?dek ko?cielnego pos?ugiwania. S. 51;
?aski J. Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawid?owymc sposobie
urz?dzenia Ko?coi?Сw / Przet?um. z ?ac. T. P?Сciennik; wyd. A.S?kowska;
przedmowa Z. Trandy, J. Maciuszko. Warszawa, 2003. S. 33.
[37] ?aski J. Forma i ca?kowity porz?dek ko?cielnego pos?ugiwania. S. 29.
[38] ?aski J. Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawid?owymc
sposobie urz?dzenia Ko?coi?Сw. S. 39-80.
[39] ?aski J. Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawid?owymc
sposobie urz?dzenia Ko?coi?Сw. S. 75-78, 84-88.
[40] Kowalska H. Dzia?alno?? reformatorska Jana ?askiego w Polsce 1556-
1560. Wroc?aw, Warszawa, KrakСw, 1969. S. 41.
[41] Konfesja Sandomierska / Transkrypcja i komentarz j?zykowy K. D?ugosz-
Kurczabowej. Warszawa, 1995. S. 235-241.
[42] Konfesja Sandomierska. S. 238.
[43] Konfesja Sandomierska. S. 236-238.
[44] Konfesja Sandomierska. S. 4.
[45] Konfesja Sandomierska. S. 4-6.
[46] Konfesja Sandomierska. S. 6-7, 8-13.
[47] Konfesja Sandomierska. S. 13.
[48] Konfesja Sandomierska. S. 7-8.
[49] Konfesja Sandomierska. S. 13-16.
[50] Piro?y?ski J. Sejm Warszawski r. 1570 // Zeszyty Naukowe Uniwersytrtu
Jagiello?skiego. Prace Historyczne. 1972. Z. 36. S. 33-35; ?mietana A.
Zabiegi protestantСw polskich o uzyskanie rСwnouprawnienia przed ?mierci?
Zygmunta Augusta. S. 284-288.