|
Документ взят из кэша поисковой машины. Адрес
оригинального документа
: http://www.stsci.edu/~marel/abstracts/abs_L3.html
Дата изменения: Wed May 10 23:52:42 2000 Дата индексирования: Tue Oct 2 08:44:55 2012 Кодировка: Поисковые слова: п п п п п п п п п п п п п |
Sterren ontlenen hun energie, net als waterstofbommen, aan kernfusie. Dat is een dusdanig wild en ontembaar proces, dat het hier op aarde ondanks peperdure en langdurige pogingen niet lukt om die energiebron beheersbaar te maken. Toch is kernfusie niet efficient genoeg om de intense activiteiten in de centra van actieve sterrenstelsels te verklaren. Voor dergelijke apocalyptische gebeurtenissen heeft de theoretische natuurkunde maar een mogelijke oorzaak tot haar beschikking: een zwart gat. Kosmologen schrijven het gedrag van actieve sterrenstelsels dan ook toe aan een gigantisch zwart gat dat als een hongerige spin in zijn web van sterren verblijft en met zijn onweerstaanbare gravitatiekracht gigantische stromen materie opzuigt. De materie gaat zijn onafwendbare lot achter de waarnemingshorizon van het zwarte gat tegemoet met buitengewoon hoge snelheden en versnellingen, en verkrijgt daardoor een zeer hoge temperatuur. Als gevolg van de temperatuur en de heftige beweging gaat de materie gloeien, straling uitzenden, niet alleen in het zichtbare gebied, maar in het gehele spectrum.
Tot de jaren 1960 waren zwarte gaten niet meer dan een theoretische curiositeit, maar dat veranderde toen astronomen zich realiseerden dat er eigenlijk maar een plausibele verklaring voor het heftige gedrag van actieve sterrenstelsels bestaat. Een zwart gat in het centrum van een actief sterrenstelsel zuigt alles op wat in de buurt komt. Dit proces van accretie kan de waarnemingen verklaren, maar dan nog dient het een buitengewoon massief zwarte gat te zijn: om de waargenomen activiteit te duiden, moet het duistere object een massa van een miljoen tot een miljard zonsmassa's tellen.
In de jaren 1960 werd het mysterie groter door de ontdekking van quasars. Quasars zijn hemelobjecten die een zeer grote roodverschuiving hebben. Dat betekent dat ze zich met grote snelheid van ons af bewegen, wat een gevolg is van het feit dat het heelal uitdijt. Hoe groter de afstand, hoe sneller de hemelobjecten zich verwijderen. Quasars staan dus bijzonder ver weg. Het feit dat ze toch zichtbaar zijn, houdt in dat ze werkelijk extreem helder moeten zijn.
De aard van quasars (de naam staat voor quasi-stellar radio sources) is lange tijd onduidelijk geweest. Uiteindelijk bleek dat het zeer verafgelegen actieve sterrenstelsels zijn. De lichtpuntjes die we zien op gewone telescoopfoto's, zijn enkel de centra van de quasars. Die centra zijn zo helder dat de rest van het sterrenlicht dat er vandaan komt, er bij in het niet valt. Het bleek al snel dat niet alle quasars sterke bronnen van radiogolven zijn. Tegenwoordig probeert men dat te verklaren aan de hand van hun orientatie ten opzichte van de aarde.
Het probleem met zwarte gaten is dat je ze niet kunt zien. Ze zuigen immers alles naar zich toe, inclusief de lichtstralen die hun aanwezigheid zouden moeten verklappen. De meest directe manier om een zwart gat waar te nemen, is aan de hand van de krachtige gravitatiewerking. Materie in een sterrenstelsel beweegt voornamelijk onder de invloed van de sterren en eventuele "donkere materie" in het stelsel. Bevindt zich in het centrum van het sterrenstelsel echter een zwaar zwart gat, dan zou je dat moeten kunnen zien omdat de sterren dichtbij het centrum dan veel sneller bewegen dan je zou verwachten. Snel bewegende sterren of gaswolken wijzen dus op de aanwezigheid van een zwart gat.
Het waarnemen van dergelijke bewegingen buiten ons eigen Melkwegstelsel is echter niet eenvoudig. Hier op aarde zorgt de atmosfeer voor te veel turbulentie om echt scherpe telescoopbeelden van andere sterrenstelsels te maken. Om dat euvel te omzeilen is er de Hubble-ruimtetelescoop, die ver buiten de storende aardatmosfeer als satelliet rondom de aarde cirkelt. De Hubble levert afbeeldingen van de kosmos die tien keer zo scherp zijn als die van aardse telescopen, en heeft daarmee gezorgd voor een doorbraak in de speurtocht naar zwarte gaten. Op dit moment zijn er zo'n twintig sterrenstelsels waarvan is vastgesteld dat zich in het centrum een zwart gat bevindt. Aan de materiebewegingen in het centrum kan niet alleen de aanwezigheid van een zwart gat worden afgeleid, maar ook welke massa het ongeveer heeft. Het blijkt dat de massa van de zwarte gaten evenredig is met die van het sterrenstelsel waarin ze wonen: hoe zwaarder het stelsel, hoe zwaarder het zwarte gat. Hun massa bedraagt ongeveer een half procent van de totale massa van het sterrenstelsel.
Uiteraard zijn de kosmische waarnemingen cruciaal om gewaagde speculaties te verwerpen of om te zetten in min of meer vastgestelde feiten. Astronomen wachten dan ook in spanning op de opvolger van de Hubble, de Next Generation Space Telescope, al zal het zeker nog tot 2008 duren voordat NASA die lanceert.
Onlangs is echter wel een reuzensprong gemaakt in het kosmisch waarnemingsvermogen, dit keer niet in het zichtbare, maar in het Rontgengebied. Afgelopen zomer lanceerde NASA de Chandra, het Rontgenobservatorium dat als satelliet Rontgenbronnen in het universum zal waarnemen. Het belang daarvan mag blijken uit het feit dat Rontgenwaarnemingen vanaf de aarde onmogelijk zijn omdat onze atmosfeer - gelukkig - Rontgenstraling tegenhoudt (zie ook N&T 1998, 12 over Chandra, die toen nog AXAF heette). Een van de hangende kwesties waarin de Chandra-waarnemingen duidelijkheid moeten brengen, is of de zwarte gaten roteren of niet. Mogelijk kan de Chandra dat zien aan de Rontgenstraling die wordt uitgezonden door ijzeratomen in de buurt van het zwarte gat.
Dat betekent dat de aanwezigheid van een zwart gat niet per definitie aanleiding geeft tot actieve sterrenstelsels met intense elektromagnetische straling - integendeel. Als sterren en gaswolken voldoende ver zijn verwijderd, is het heel goed mogelijk dat het zwarte gat in alle toonaarden van het spectrum zwijgt. Het maakt zich uitsluitend kenbaar door zijn zwaartekracht, want die zwijgt nooit. Als voorbeeld onze eigen Melkweg: die is niet actief. Doch betekent dat dat er geen superzwaar zwart gat in het centrum zit? Zeker niet. Aardse waarnemingen van het centrum van onze eigen Melkweg brengen rap bewegende sterren aan het licht. Astronomen nemen aan dat die rappe bewegingen te wijten zijn aan een zwart gat dat zich betrekkelijk stil houdt, maar niettemin een massa heeft van drie miljoen van onze Zonnen.
Iets vergelijkbaars geldt voor Messier 31, het naburige spiraalvormige sterrenstelsel in Andromeda, en voor zijn kleinere broertje Messier 32 (beide dragen nog de naam van die catalogiserende Fransman). Geen van beide sterrenstelsels is actief, en in beide zijn aanwijzingen voor de aanwezigheid van een zwart gat. Het is heel wel denkbaar dat er in alle sterrenstelsels een zwart gat zit, al is het onmogelijk om daar momenteel meer zinnigs over te zeggen. Wel zinnig is de hypothese dat de hongerige zwarte gaten in actieve sterrenstelsels na verloop van tijd zonder eten komen te zitten. Als de materie rondom het zwarte gat opraakt, blijft er een 'gewoon', niet-actief sterrenstelsel over. Een gewoon sterrenstelsel als het onze kan dus heel goed een actief verleden hebben, dat ophield toen het zonder benzine kwam te staan.
Quasars bevestigen die hypothese van uitdovende sterrenstelsels. Bedenk immers dat het licht van quasars er miljarden jaren over heeft gedaan om bij de spiegels van de Hubble terecht te komen. Wat de Hubble ziet, is een ver verleden. Voor hemelobjecten geldt dan ook simpelweg: hun afstand in lichtjaren is hun ouderdom in jaren. Bij analyse van de waarnemingen blijkt inderdaad dat het aantal quasars toeneemt met hun ouderdom, ofwel dat er vroeger veel meer waren dan nu. De waarnemingen vertellen dat hun aantal een miljard jaar na de oerknal op zijn hoogst was. Het universum had toen zo'n tien procent van zijn huidige ouderdom. Het is duidelijk wat er met de talrijke quasars is gebeurd die aanwezig waren toen het universum nog jong was. Zij zijn een dagje ouder geworden en hun wilde haren kwijtgeraakt. Het zijn de brave sterrenstelsels geworden die we om ons heen waarnemen. Het zwarte gat in hun centrum zit er nog steeds maar houdt zich koest.
Naast de Hubble en de Chandra bestaat er ander gereedschap om kosmische waarnemingen te doen. Zowel in de Verenigde Staten als in Europa wordt momenteel gewerkt aan observatoria om zwaartekrachtsgolven mee te detecteren. Deze golven zijn in feite rimpels in de ruimtetijd zelf, en bestaan als Einsteins algemene relativiteitstheorie correct is. Zoals elektromagnetische golven ontstaan als een elektrische lading of een magneet beweegt, zo ontstaan de zwaartekrachtsgolven bij het bewegen van massa.
Einsteins theorie voorspelt echter dat zwaartekrachtsgolven
buitengewoon zwak zijn, zodat ze hun aanwezigheid pas kenbaar maken
bij waarlijk heftige gebeurtenissen. Die zijn er. Het meest
gewelddadige wat het universum wat dat betreft in petto heeft, is een
botsing tussen twee sterrenstelsels. De zwarte gaten in hun centra
zullen dan met elkaar botsen en in elkaar vervloeien. Dat gaat gepaard
met dusdanig gigantische massaverplaatsingen, dat het hele heelal op
zijn grondvesten schudt. Voordat we dat kunnen waarnemen, zal echter
nog wel even duren. Het observatorium van de Europese
ruimtevaartorganisatie ESA, genaamd LISA, staat bijvoorbeeld pas in de
planning voor lancering over tien jaar. Zo blijft het nog even
spannend.
Return to my bibliography.
Return to my home page.